Berkun Oya, uzun sayılmayacak bir ortanın akabinde yazıp yönettiği yeni sineması “Cici” ile Netflix’e döndü. Parıltı Sürer’den Okan Yalabık’a, Olgun Şimşek’ten Ayça Bingöl’e, Funda Eryiğit’e ve Fatih Artman’a geniş bir oyuncu takımı yıllar sonra buluşan bir ailenin anımsadığı acıları ete kemiğe bürüyor. ‘Bir Başkadır’ ile çevrimiçi dünyasını şöyle bir sarsıp bilhassa yerli üretimlerin çizgisini, niteliğini sorgulatan Oya, bir sefer daha özelden genele giderek bir ailenin bağlarında “suçlu”yu arıyor ve toplumsal problemlere eğiliyor.
OYUN! VE İÇ ANADOLU’DA BİR BABA, ‘BEN OĞLUMA KAMERA ALAMAYACAK MIYIM?’ DEYİP IHLAMURUNU İÇER!
“Cici”, İç Anadolu’nun, gidip görmesek de bize dair olduğunu bildiğimiz, necefli maşrapa aracılığıyla bağ kurduğumuz bir köylük yerde, üç çocuk bir emanet çocuklu aile tasviriyle açılırken babanın kaybedilmesinden sonra büyük kente göçü ve akabinde ortanca çocuk Kadir’in (Okan Yalabık) sinema çekmek maksadıyla köye dönüşünü işliyor.
Geriye dönüşler yerine ileriye yakılan ışıklarla geçen birinci çeyrekte, bir vakitler Almanya’da personellik yaptığını anladığımız Bekir’in (Yılmaz Erdoğan) hayli otoriter duruşu ve kendine has mizah anlayışıyla yurdum zorbasını yansıttığını görürüz. Bu baba tam da 80’lerde dönen birinci neslin Mercedes, el kamerası ve gurbet atmosferini tüm yalınlığıyla ortaya koyan düşler üçlemesine sahiptir. Muhtemelen Almanya yıllarından ötürü pek fazla ekonomik kahır çekmeyen aile, üç çocuğun yanı sıra bir de evlatlık-işçi (Cemil-Olgun Şimşek) edinir. Dahası durumları köylük yere nazaran o kadar düzgündür ki baba şöminenin ısıttığı salonda televizyon karşısına geçip sızmakta, yemek masalarında çocukların geleceği tartışılmaktadır! Ayrıyeten bu baba karısına “el kaldırmayarak” da Avrupa görmüşlüğünü kanıtlamaktadır!
İki bozkır, iki ağaç görüntüsüyle öylece akıp giden hayatlar bahtsız bir olay yüzünden kesintiye uğrar ve aile tüm hayat alışkanlıklarını değiştirecek büyük bir kırılma yaşar.
BATI’DA YÜZLEŞME, DOĞU’DA RASTLAŞMA
“Cici”yi değerlendirmeye yüzleşme temasından başlamak istiyorum. Sinemanın tanıtımında bu tabirin çağrışımı “yıllar sonra” kalıbıyla belgisiz bir vaktin yanına konduruluyor ve fragmandaki masa sahneleri, geniş aile bir ortaya gelip kozlarını paylaşacak diye düşündürüyor. Nedir ki “Cici”ye bir tarif yakıştıracak olsak aklımıza gelen birinci söz yüzleşme olmaz. “Cici”, daha çok yıllar sonra bir ortaya gelen aile üyelerinin küçük çaplı didişmelerin arkası sıra babanın mevti üzere birden gelen büyük bir uyanış yaşamaları. Hasebiyle sinema için “rastlaşma” sözü daha uygun bir tema olarak öne çıkıyor. Doğrusu bu durum da isabet olmuş. Zira hesaplaşma, yüzleşme üzere temalar acılarını bastıran, o acılarda pişmeyi tercih eden Doğulu toplumlara pek yakışmıyor. İntikam, hatırlama/hatırlatma üzere tatmin araçları Doğu’da biraz daha gündelik tüketime giriyor. Duygusal bağlarda daima bir eziyet, itip kakma konu bahis olurken Batılı anlatılarda (tragedyalardan beri) sıkça rastladığımız hesaplaşma daha sofistike kalıyor. Öbür bir deyişle hesaplaşılması, yüzleşilmesi için kurşunların birçoklarının bitmesi gerekirken Doğu’da bu kurşunlar hiç tükenmiyor ve vuruşmanın sıcaklığı terk edilip soluklanma fırsatı sunan hesaplaşma evresine bir türlü geçilemiyor. Fakat bizde de yüzleşme sözcüğünün çağrışımlı, albenili kutusuna konmuş anlatılar çekilmiyor değil. Batı’da ve elbette bizdeki hesaplaşma anlatılarında dikkat alımlı taraf ise bir ortaya gelen kümenin biraz da “Karamazov Kardeşler”i anımsatması, yani Doğu-Batı kültürel çatışmasının yanına özlük-üveylik üzere kadim bir tartışmayı ve sınıfsal konumları taşıması. Aile yahut arkadaş kümelerinin hafta sonları görece ulaşımı güç yerlerde toplaşıp “duygusal terör (korku)” sinemalarına gereç verdikleri bu anlatılarda başarmış ve başaramamışları görüyoruz. Bu anlatılarda, üyeleri orta sınıf ve üstünden gelen aileler, arkadaş kümeleri öne çıkıyor. Zira bir sefer daha görüyoruz ki kendini garantiye alamayan (kaybedecek şey kazanmayan) kişi hesaplaşmaya da girmez, yüzleşemez. “Cici” neyse ki yüzleşme sineması değil, bir ortaya gelme ve denk gelme sineması…
AYAKLARINDA KUNDURA, BAYANLAR GELİR ACILARDAN YANA YANA
“Cici”nin artısından devam edelim. Berkun Oya’nın sineması, anlatısı bakımından muhakkak bir seviye tutturmuş. ‘Bir Başkadır’ ile karşılaştırıldığında ise yavan duruyor. Üstelik ‘Bir Başkadır’ da fazlaca yan öykü sunup, şerh düşüp pek azını açıyor, pek azına geri dönüş yapıyordu. “Cici”de bu da yok. Hayli kolay bir hikayeye, kolay bir biçimde eğiliyor. Lakin bunu olumlu sayabiliriz. ‘Bir Başkadır’ çok konuşkan bir diziydi ve açtığı cephelerin birçoklarını kapatamadan savaş sona eriyordu. Bu durum savaşın bittiğinden habersiz bir hâlde savaşan Japon askerini hatırlatır açmazları gözler önüne seriyordu. Çıplak omurdaki laisizm okumaları da bu açmazlardandı. “Cici”de olaylar, açmazlara saplanmadan, çıplak hayattan tanınan siyasi zıtlıklar türetmeden naif bir çerçevede seyrediyor. Perdenin birdenbire inmesi, savaşın habersiz bitmesi “Cici” için de geçerli lakin bahsettiğimiz üzere sinema, lafı/lokmayı ağzında büyütmek yerine hesabını iki müzikte kapatıyor!
Berkun Oya anlatılarında bir nostaljinin uzantısı olarak duyduğumuz 70’ler ve 80’lere ilişkin modüller “Cici”de mevcut. İki modül iki sefer söyleniyor, çalınıyor: “Ayağında Kundura” ve “Acıların Kadını”. Her iki kesim da çok güçlü modüller. Ayağında Kundura, İbrahim Tatlıses’i şöhrete kavuşturan türkü ve müzikçinin “Urfa’da Oxford vardı da biz mi okumadık?” isyanı ile birlikte düşünüldüğünde bir tıp cisimleşmiş mahrumiyet hâli. Sinemada üvey Güzel’i bu kesimle tanıyoruz. Yıllar sonraki buluşmada da ayaküstü davet edildiği kahvaltı masasında bu türküyü söylüyor Cemil. Kunduranın da ayağın da hiç değişmediğini anlıyoruz. Taşrada “pastoral bir mahrumiyet” doludizgin sürüyor işte! Oxfordsuzluk da… “Acıların Kadını” ise Saliha’nın kesimi… Annesi Havva, 1980’lerde geçen kısımda kızı bu parçayı açıp oynadığı için kızıyor, “Nesine oynuyorsun bunun?” diye azarlıyor bir hoş. Oynayacak müzik yok, evet ve oynama muhtaçlığı sürdükçe kalınan yerin, gidilen yerin de bir farkı yok. Saliha bu müziğin bayanı aslında. Yusuf’un eşini aşağılar tonda konuşsa dahi ruhsal açıdan sıkışıp kaldığı yer tastamam bu müzik. Biraz bahis dışı olacak lakin Hasan Hüseyin Korkmazgil’in ‘Acılara Tutunmak’ şiirini 1985’te yorumlayan Ahmet Kaya bu dizeleri devrinin duygudaşlığına soyunarak büyük kentlerde, varoşlarda tutunmak üzere bir manaya nasıl ulayabiliyorsa “acıların bayanı olmak” da “olmak” eforunun can acısı, bedeli bir bakıma. Aile büyük kente göçerken buna direnen de Saliha. Büyük kentte okusa da acı çekerek özgürleşmiş, yıllar geçse bile acıların bayanı olmaktan kurtulamamış. Kol kırılmış, acılar Saliha’nın içinde kalmış.
Bu bağlamda “Cici”, kentin ve değişimin acılarını temsilen Saliha’nın, yeniden olduğu yerde kalmanın, sıkan kundurayı çıkaramamanın acılarını temsilen ise Güzel’in sineması fakat Kadir de tüm bu acıları sinemaya alan kişi olarak bir tıp köprü görevi görüyor. Acılardan bir köprü olmuş artık.
Yusuf (Fatih Artman) ve ailesi anlatıda değerli bir rol üstlenmemesine rağmen sırıtmıyor. Yanı sıra küçük Yusuf’un sessiz takipçiliği ile büyük Yusuf’un saf hoyratlığının birbirini tamamladığı görülüyor. O takibin ve suskunluğun bir açlığa dönüşmesi manalı. Berkun Oya, küçük sessizlerden bilgeler yaratmayarak klişelerden uzak durmuş, uygun de yapmış.
İŞLENMEYEN MÜDDET YA DA VAKTİ YÜZLERDE DONDURMAK
Filmin olumsuz taraflarına geçtiğimiz birinci elden vaktin uygun kullanılmadığını söylemeliyiz. 151 dakika, bu cins bir anlatı için şaşalı bir mühlet değil lakin sinemanın sünmemesi bahsin yanlışsız yerlerden işlenmesine bağlı. Oya’nın sinemasında ise bariz bir sarkma olmamasına rağmen sıkıldığımızı hissediyoruz. Bu badirenin sebebi ne olabilir? Aklımıza birinci olarak kıssayı toparlama ve bağ kurma gayretinde çoka kaçılıp anlatının dinamiklerine ziyan verilmesi geliyor. Oya, geçmişi toparlamak için fazla uğraş göstermiş ve aileyi birbirine bağlamak için çok fazla sembolik sahne kullanmış. Simgelerdeki ısrar bir noktadan sonra manzara kalabalığına yol açmış. Ağaca evrilen fidan üzere. Tekraren görüyoruz. Buna rağmen ahırda ve babanın odasında -şüphesiz direktörün tercihi gereği- fazla kalınmamış kimi simgeler öne çıkıp kimileri bastırıldığında “Cici”de bir karmaşa doğmuş. Halbuki kamera kasetlerinin kullanımı kararında. Bu kayıtların kahramanlarca izlendiği sahneler ortalara serpiştirilmiş, gündelik hayatın dışına çıkılıp odağa/saplantı ya dönüştürülmemiş. Üstelik hafiyeliğe de soyunulmayarak simgelerdeki yük bir nebze hafifletilmiş. Kayıtların tesadüf örtüsünün altına saklanması sinemada ana his olan tesadüf sonucu uyanışı destekliyor.
Diğer yandan “Cici”, giriş mahiyetindeki birinci çeyreğini kapatırken geleceğe ışık yakıyor ve camı açan elin sahibini bize bildireceğini söz ediyor. Lakin seyirci sinema ilerledikçe kuşkulu aramak yerine aile buhranları ortasında boğuluyor. Bu buhranlar güzel pişirilmemiş, pişmesi de beklenmez zira hiçbir öykü derinleşmiyor. Derinleşmemesi de sinemanın yapısı göz önüne alındığında manalı. Nedir ki sığ portreler ortasında gezinirken sinemanın asıl sorusuna göndermede bulunulmayışı ve tahlilin de sorunun kendisi üzere apansızın inişi öyküyü yaralıyor. Seyirciyi yoran en değerli öge ise yüzlerde çok fazla kalınması. Oya gücünü buradan alıyor elbet, tiyatro kökenli bir müellif ve rüştünü de ispatlamış. Anlatılarında yüzlere ağırlaşması çok doğal lakin temposu düşük anlatılarda bazen yüzlerin bizimle konuşmasına fırsat vermiyoruz. Bir sonraki sahneyi daha çabuk görmek istiyoruz. Hani böylesi bir çabukta bu konuşmalar boşa düşebiliyor. “Cici”de tıpkı yüzleri ve sözleri bir kısır döngüde izliyoruz. Havva’nın gençliğinde çaresiz bir bayanın patlamaya hazır suskunluğunu, yaşlılığında bir Alzheimer hastasının yalnızlığını okuyoruz. Yusuf’ta bir aile krizinin ortasında oluşun şaşkınlığını, Güzel’de yılların hasretini, Kadir’de acıları, cehaletin giderilmesinin verdiği gamı okuyoruz. Yeniden Saliha’da annesinin gençliğini kavrıyoruz: İçine atmayı. Hâliyle alt metninin bilakis yanıcı ve yakıcı kimyadan mahrum, alabildiğine kütleselleşmiş bu yüzler sahnelerde his değişimini de engelliyor. Aslında bu Oya’nın şuurlu seçimi… Oya, ‘Bir Başkadır’da sahnelerin hissini sıçratmaktan yana hal koymuyor, yer yer plastik bir usule kayıyordu. Dizinin art planı üzerinden “ikinci cumhuriyet” tartışmalarının açılmasında bu yeknesaklığın hissesi olduğu da yadsınamaz. Oya, bloklar ortası bağ kurarken blokların yapısına dair farklı kelamlar söylemekten kaçınıyor, bu da bir çeşit ezbere denk düşüyordu. “Cici”de de “elde var travmalar, yüreğe çökmüş acılar” tabanına oturtulmuş ve statik bir anlatı tutturulmuş.
DUVARDAN İNMEYEN TÜFEK VE OYUNCULUKLAR
“Cici” bir tansiyon sineması değil! Oya ise tansiyon seven bir muharrir. Öncelikle oyun muharriri, dramaya hâkim, metne espri katıyor, derinleştiriyor. Buna karşılık aldığı her riskin karla sonuçlanmayacağı açık. “Cici” de temel bir kuralı, Çehov’un duvarda asılı tüfek kuralını çiğneyerek risk alıyor. Birinci çeyreğinde tansiyon vererek tahliller vaat ederken kardeşleri bir ortaya getirdiğinde aklı gelip giden bir teyzanım dışında kimseyi tahlile yaklaştırmıyor. Sinemanın bir iç soruşturmaya veya vicdani hesaplaşmalara dönüşmemesi yerinde olmuş lakin duvardaki tüfek de bir aralık ateş alsa üzücü olmazdı! Oya pencereyi açan eli gösterip sahibini sorgulatmıyor. Eli gösterip gövdeyi saklamak bir tansiyon sorunuyken bu tansiyonu kısmak kendi ayağına sıkmaktan farksız diyebiliriz.
Filmde oyunculuklara da değinmeli. ‘Bir Başkadır’ın tersine Işık Sürer ve Şevval Balkan’ı ayırmak kaydıyla parlak bir performans görmüyoruz. Dağına nazaran karın bir öteki versiyonunu tahminen yaşına nazaran oyunculuk olarak yorumlayabiliriz. Oya ise iki oyuncusu hariç yaş gözetmemiş. Deneyimli Sürer’i bir uca, genç jenerasyonun patavatsız temsilcisi rolünde Şevval Balkan’ı bir başka uca yerleştirmiş. Her ikisi de doyurucu bir oyunculuk sergilemişler. Sürer içindeki yarayla senelerce yaşadıktan sonra unutmaya ve tam da bu sebeple hatırlamaya başlamış tonton teyze rolünde günahsız kabahatlerin farklı tonlarını yansıtıyor yüzüne. Aynanın karşısında histen duyguya geçerken bir ömrün muhasebesini tutuyor âdeta.
Balkan’ın karakteri ve oyunculuğu ise Sürer’in kontrastı olarak dikkat çekmekte. Sürer (Havva) nasıl her şeyi içine atıyorsa Balkan içinde hiçbir şey tutmuyor, tüm hislerini anı anına yaşıyor. Ortalarındaki alaka sinemanın artılarından… Takımın geri kalanı için ise birebir şeyleri söyleyemiyoruz. Uygunlar, işlerini kusursuz yapıyorlar fakat yüzlere ağırlaşma, ifadeyi daima arama hali bir donukluğu işaret etmenin yanı sıra hareket alanını da kısıtlıyor ve oyuncular kendi his tahliye havuzlarında boğuluyorlar! Eryiğit örneğin… Daima acılı bakıyor. “Acıların Kadını” kesimi ona yazılmış sanki! Parlaması bile acılı, bulduğu tahlil de sessiz sakin. Enteresandır, Funda Eryiğit’in bir ruh doktorunu canlandırdığı taşra sineması “Tereddüt”te de tahlil sessiz bir sabotajla gerçekleşiyor, küçük gelin babası yaşındaki kocayı bir gece vakti sobayı söndürüp kendini balkona kilitleyerek öldürüyordu. Yeşim Ustaoğlu’nun sinemasında karbon monoksitle gelen çözüm/ölüm’ün bir gibisi “Cici”de tekrar ecelin iteklenmesiyle, uyku ilacı ve ayaz marifetiyle sağlanıyor. Eryiğit için “hoş” bir tesadüf diyelim. Yalabık, Artman, Şimşek, Bingöl ve Daşdemir düzgünler ancak manalı anlamlı bakıyorlar ekseriyetle, oynamaları teşvik edilmemiş. Artman ortada sivriliyor ancak o da kendi sonlarında geziniyor, rolünü derinleştiremiyor. Yılmaz Erdoğan sert babaya uymuyor zira didaktik ve muzip bir tarafı var. Her an espri yapacak, öğüt verecek üzere duruyor. Bir inandırıcılık sorunu var ortada. Buna karşın çocuk oyuncuların, bilhassa Artun Can Salman’ın performansı umut verici…
* *
“Cici” için kelamı bağlarken yazı boyunca sadık kaldığımız çizgi greği Berkun Oya’yı hatırlamak gerçek olacak. Oya için deniz bitti mi? 80’ler nostaljisi ve kesişen veyahut bir ortaya gelen travmatik ömürler artık kabak tadı mı verdi? Elbet bu deniz bitmez, suyunu arıttıktan sonra her anlatıcı tadıp tattırabilir. Dahası Oya buradan ilerlemeyi üslubu kılmış, özgün ve güçlü bir anlatıcı. Hangi yudumun tatlı, hangisinin acı geleceğini ondan düzgün bilemeyiz. Asıl problem daima boşluklara basıldığında -oyunun tabiatı gereği- ayağın şaşma ihtimalinin artması. Oya, sırtında daima birebir yükle tıpkı görsel karelerde seksek oynuyor. Bir kere daha çocukluğu çağrıştıran takıntılara selam durup söylersek: Bu çizgiye basıldığında makûs bir şeyler oluyor!