Asuman Susam şiirlerinde zaman

Asuman Susam’ın birinci üç şiir kitabını bir ortaya getiren ‘Geç’mişim’, bu yılın ocak ayında okurla buluştu. Başlıktaki kesme işareti, sözcüğün çift mana taşımasına imkan sağlıyor: Hem “benim geçmişim” hem de “ben bu evreleri geçtim”. Şayet bu sözcük yalnızca kitap ismi olarak düşünülmüş olsaydı, içerdiği çift anlamlılıktan ötürü birinci üç kitabın bir ortaya getirildiği bir toplam için yerinde ve hoş bir isim diye düşünüp bu bahsi kapatabilirdik. Lakin ‘Geç’mişim’, birebir vakitte Asuman Susam’ın 1995’te yayınlanan ‘Bir Unutuş Olsun’ isimli birinci kitabında yer alan birinci şiirin de başlığı. Yani şiir seyahati bu kavramla başlıyor. Yirmi yedi yıl evvel, geçmişine bakmış ve bakar bakmaz da geçmişin artık “geçtiği” imasında bulunmuş. Şiirdeki “çözülüp kördüğüm olma korkusuyla” dizesi ve tekrar eden “olduğum yerdeyim işte, korkumdayım” dizeleri geçmişi nasıl bir hisle hatırladığını gösteriyor. Aslında kitabın ismi da ‘Bir Unutuş Olsun’. Geçmişi unutma/geçmişle (belki de korkuyla) hesaplaşma, şiir için bir başlangıç noktası mı oluşturmuş yoksa?

Bir Unutuş Olsun, Asuman Susam, 48 syf., Piya Kitaplığı, 1995.

Asuman Susam şiirini birçok açıdan ele almak, farklı okumalar yapmak mümkün. Bilhassa de bu yazının dışında tuttuğumuz son üç kitabı, ‘Dil Mağarası’, ‘Kemik İnadı’ ve ‘Plasenta’, mananın hem daima derinleşen hem de yüzeyde yayılan tesirleri nedeniyle kapsamlı biçimde ele alınmayı hak ediyor. Lakin hususumuz ‘Geç’mişim’ olduğu için birinci üç kitaba odaklanıp, bu kapsamda Asuman Susam şiirlerindeki vakit algısı üzerinde durmak istiyorum.

İlk kitapta yer alan “geçmiş” kavramını, unutma, hesaplaşma isteğinin, “bugün” kavramını ise biraz hüzün biraz da benliği oluşturma uğraşının dışavurumu olarak görebiliriz. “Gelecek”e ise yer yer beklenti ve umut manasında değiniliyor lakin bariz bir gelecek tahayyülü yer almıyor şiirlerde. Birinci kitaptaki şiirlerde vaktin bir sıkıntı olarak ele alındığını, ikinci kitap olan ‘İhtimal ki Aşk’ta (2001) da emsal biçimde kitabın sorunlarından birinin vakit olduğunu görüyoruz. ‘Susunca Sen’ (2008) isimli üçüncü kitapta, vaktin felsefi yükü da ele alınış hali de oldukça değişiyor ve vakit, ‘Susunca Sen’in neredeyse temel sıkıntılarından birini oluşturuyor.

Öyleyse, 1995 ile 2008 ortasında geçen on üç yılı şairin vakti olarak ele alabilir, şairin vaktinin şiirin vakti üzerinde nasıl bir tesir oluşturduğuna kısaca değinebiliriz.

AKREBE YENİK DÜŞEN YELKOVAN

İlk kitapta yer alan “küskün” isimli şiir, “Bir yüreğin varoşlarına tırmandım dün gece” dizesiyle başlıyor ve şiirde vakit kavramı iki farklı bağlamda kullanılıyor. “sesimi küstürdüm vakte, yaralarıma işlemesin” diyerek, aşktan, tahminen günahlardan, hatta, esasen baştan inkâr edilen “yaşamın öbür yüzü”nden korunmak için, devayı sesini vakte küstürmekte buluyor şiir öznesi. “dar yerlere sığdırılmış/geniş vakit hikâyeleri” dizelerinde ise, zaman/uzam bağlamında, geniş zaman/dar yer ikilemiyle karşılaşıyoruz. Şiirde geniş olduğu vurgulanan vakit, muhtemelen geçmişin tümünü imliyor. Lakin, şiirin direkt anlattığı vakit, dün gece ile sonlu. O yüzden de, dar yere sığması aslında şaşırtan değil.

Geç’mişim, Asuman Susam, 224 syf., Everest Yayınları, 2023.

Yine birinci kitapta yer alan “Gün ışıksız vakitlerin öfkesidir/gecelerin yarım kalmış düşleri” dizeleri, ‘İhtimal ki Aşk’ isimli ikinci kitapta, okuru emsal bir algıya yöneltecek biçimde, “Öfkesi kayalarda parçalanan okyanus/zamanın içinden sevişir yunus” dizelerine dönüşüyor. Gün (olumsuzluk) ışıksız vakitlerin öfkesini taşır, bu yüzden de gecelerin düşleri (olumluluk) yarım kalır. Öbür şiirde ise, okyanusun öfkesi (olumsuzluk) kayalarda parçalanır, okyanusta yaşayan yunus ise (olumluluk) vaktin içinden sevişir.

İkinci kitapta yer alan “bir gök bir deniz arasında/güneşli ada/çoğalıyor vaktin elinde/esrik kum taneleri” dizeleri de bu bağlamda dikkate bedel. Vaktin, kum tanelerini çoğaltan bir fonksiyonu vardır. Vakit aktıkça kum tanelerinin sayısı artar. Elbette ki, kelam konusu olan adadaki kum taneleridir. Ada, gökle deniz ortasındadır. Denizin derinliği ile göğün enginliği ortasındaki tek kara kesimidir. Ve tahminen de, kum tanelerinden diğer bir şey yoktur adada, vaktin çoğaltabileceği. Bu dizelerdeki vakit, bir sıkışma hissidir aslında.

İlk iki kitapta birden yer alan, vakit kavramını simgeleyen imgeler ise, akrep ve yelkovan. Birinci kitaptaki “akrebin yelkovana yenik düştüğü zamanlar” dizesi, dakika ile saatin (bu doğrultuda çoğaltırsak, gün ile haftanın, hafta ile ayın, ay ile yılın…) uyumsuzluğunu gösterir. Bu yaklaşım, Bergson’un, vaktin bölünemeyen, kesintisiz biçimde devam eden bir akış olduğu kanısıyla; Leibnitz ve Einstein’ın vaktin mutlak bir çizgide ilerlediği savıyla; Newton’un vaktin mutlak olduğu, Aristo’nun vaktin devinimin sayısı olduğu istikametindeki görüşleriyle çelişir. Esasen çelişmesi de gerekir. Zira bu dizede kelamı edilen vakit, felsefi ya da fizikî manadaki vakit değil, şiirsel vakittir. Tekrar Bergson yetişir imdadımıza. Vaktin kesintisiz bir akış olduğunu söyleyen Bergson ortaya bir parantez açar ve insan zihninde çok boyutlu ve derinlikli bir vakit algısı olduğunu da söyler. Yani, iç zaman! İmgesel ve çağrışımsal boyutuyla ele aldığımızda, hiç elbet, şiirin “zaman”ının aslında “iç zaman” olduğunu söyleyebiliriz.

İkinci kitapta yer alan “akrebi yelkovana vurdukça şahmerdan” dizesinde ise, akrebin yelkovana yenik düşmesiyle (belki de suratına erişemediği için geride kalması, bu yüzden de vaktin akışının bozulmasıyla) ve şahmerdanın, akrebi yelkovana (yelkovanın üstüne diye de düşünebiliriz) vurma hareketiyle karşılaşırız. Şahmerdan, vurucu yükünün mekanik biçimde yükselmesi ve süratle düşmesi sonucunda dövme süreci yapan bir makine. Burada, makinenin vurucu yükünü akrep oluşturuyor. Akrep büyük bir süratle yelkovanın üzerine düşüyor. Hasılı, bu dizede, akrep tarafından ezilen bir yelkovanla karşı karşıyayız.

İhtimal ki Aşk, Asuman Susam, 48 syf., Piya Kitaplığı, 2001.

İlk kitapta akrep yelkovan karşısında yenik düşerken, ikinci kitapta akrep yelkovana ağır darbeler indirip onu eziyor. İki kitap ortasında geçen poetik vakit içerisinde, akrep ile yelkovan ortasındaki diyalektik münasebet bilakis çevrilip, zamansal algı içindeki saat/dakika kavramları yer mi değiştirmiş yoksa imgeler tesadüfen mi bu türlü kurulmuş, bilemiyorum.

KAHKAHALI ZAMANLAR

Üçüncü kitap olan ‘Susunca Sen’de, vakit güya kısıldığı alandan kurulup hem anlamsal hem çağrışımsal bir çoksesliliğe kavuşuyor. Kahkahası uzadıkça (ki birinci kere kahkaha atıyor ve uzuyor kahkahası) ağdalanıyor vakit, üstelik kahkahanın uzama edimi de saydam bir balona üflediğimiz an gerçekleşiyor. Birebir vakitte okunaksız yazısı oluyor rüzgârın. Diğer bir şiirde de vakit, çıt çıkarmayan, bizi uslu uslu bekleyen ve hüzünlü gözlerle ağırlayan bir kavram olarak çıkıyor karşımıza. Hem kahkaha atabilen hem hüzünlenebilen bir “zaman”, bir yanıyla bizim vakti algılayışımızla, yani geçmişin, an’ın ve gelecek tahayyülümüzün zihnimizde nasıl kodlandığıyla ilgilidir, başka yanıyla da, yer yer hislerini muhakkak edebilen yaşamsal bir varlığa dönüşmüş olabilir. Tam da bu noktada, “yolculuklara” isimli şiirdeki geleceğe yönelik beklenti dikkat çekiyor: “Gelecek, diyorum beklenen, ancak hangi surette?/dünya döndükçe, başkalaştığından habersiz/ay, büyüyor gölgesiz.” Beklenen (gelecekte/ ileriki bir zamanda) gelecektir lakin hangi surette geleceği belirli değildir. Ay da gölgesiz biçimde büyüyordur ve başkalaştığından habersizdir. Vakit, sürekliliği olan bir değişimin, başkalaşmanın ismidir bir yandan da. Hatta, suretleri bile değiştirebilecek gücü vardır!

Susunca Sen, Asuman Susam, 58 syf., Şiirden Yayınları, 2008.

Zaman kavramındaki bu açılım kitaptaki öteki şiirlerde de sürüyor. “yol” isimli şiirde “Göle düşen vakitsiz akşam” imgesiyle karşılaşıyoruz örneğin. “renk’ahenk” isimli şiirin “mavi” alt başlıklı kısmında ise, “adak ağacına asıyor kalbini, bekliyor/suya dönüyor yüzünü, sırtını dağlara/zaman… uzuyor” dizeleriyle karşılaşıyoruz. Göle düşen, uzayan, hatta “zamanın sırrını aklında tutuyor taşlar” dizesinde olduğu üzere, taşlar tarafından sırrı saklanan bir vakit kavramı vardır artık. Şunu da belirtmek gerekir ki, bilhassa geçmiş kelam konusu olduğunda, tıpkı su üzere, taşın da büyük bir anlamsal yükü vardır. Hafızası vardır zira. Vakti sarıp saklayan hafızası.

İlk üç kitabını bir ortada değerlendirdiğimizde, geçen vaktin, Asuman Susam şiirlerindeki “zaman” kavramını çeşitlendirdiğini söyleyebiliriz. 1995’te şiir öznesinin yüzünü kirli elleriyle okşayan vakit, 2008’de eteğini savuran, savurdukça da anne karnındaki beşiği sallayan bir vakte dönüşmüş. Şiirlerin tümüne bakıldığında, öne çıkan sorunlardan birinin, vakitte ağırlaşma, vakitle hesaplaşma, vakit algısını bilinenin bilakis, farklı boyutlarıyla ele alma ve yine yorumlama olduğu da rahatlıkla söylenebilir.