Barış Özkul: Nitelikli sanatın hakemi kitlelerin beklentisi olamaz

Barış Özkul’un kaleme aldığı ‘Düşüncenin Uğursuz Kaderi’, İrtibat Yayınları tarafından yayımlandı. Özkul, ‘Düşüncenin Uğursuz Kaderi’nde sanatkara ve sanat yapıtına, toplumsal ideolojiler, kültür ve zihniyet dünyaları ekseninde bakıyor. Dostoyevski’den Orwell’e, Kemal Tahir’den Ahmet Hamdi Tanpınar’a kadar geniş bir skalada seyreden yazılar, Nuri Bilge Ceylan ve Emin Alper’in sinemalarına kadar uzanıyor.

Yazılarında temel olarak yapıtın özerkliğini, niyet hayatının sanatkarın yapıtında ne kadar tesirli olduğunu masaya yatıran Özkul, günümüz edebiyatının türsel değişimlerine de değiniyor. Binlerce sayfalık romanlardan, “kısacık” novellalara geçilen çağda, sanatkarın yapıtıyla kurduğu bağıntı irdeleniyor.

Barış Özkul ile ‘Düşüncenin Uğursuz Yazgısı’nı konuştuk.

Barış Özkul

Kitabınız temel bir izlekten hareketle şekilleniyor ve bunu sanırım şöyle özetlemek mümkün: Sanatkarın yapıtında veyahut şahsen kendisinde toplumsal olgu ve olayların tesiri ne denlidir? Sizi bu mevzu üstüne düşünmeye motive eden şey nedir?

Bu, aslında sanat ve edebiyat incelemesinde tehlikeli bir izlek zira edebiyat-sanat yapıtı hiçbir vakit sanatkarın ideolojisine, fikir dünyasına, sosyopolitik ya da sınıfsal pozisyonuna bütünüyle indirgenemez. Bu indirgeme 20. yüzyılda bilhassa Marksizm içinde çokça yapıldı ve sonuçta ortaya bir cins sol vülgerizm çıktı; Plehanov’dan Jdanov’a sanatı bir sınıfsal tabir aracı olarak yorumlamayı öneren, sanat yapıtının özerkliğini ikinci plana iten bir yaklaşım Sovyetler Birliği’nden dünyaya yayıldı ve sosyalizmin hanesine olumsuz bir miras olarak yazıldı. Ben bu yaklaşıma taraftar değilim; sanatın ürettiği bilgi çeşidi siyasetin, bilimin yahut iktisadın ürettiği bilgi çeşidinden farklıdır ve bunlar birbirine karıştırılmamalıdır. Sanatkarın sınıfsal pozisyonu, ideolojik yönelimi, hatta olağan bir insanı infiale sürükleyebilecek ferdî tercihleri ürettiği sanat yapıtının estetik değerini belirlemez. Başka yandan, edebiyat-sanat yapıtına onun estetik özerkliğini teslim ederek bir sosyoloji gereci üzere yaklaşmak pekâlâ mümkündür; tarihçiler ve sosyologlar bugün ‘Beowulf’a bakarak Anglo-Sakson evresi İngiltere ve İskandinavya toplumu hakkında ya da Charles Dickens’ın ‘Pickwick Papers’ını okuyarak Viktorya Çağı hukuk sistemi, mahkeme safahatı hakkında isabetli tahliller yapabiliyorlar. Veyahut Halide Edip Adıvar’ın ‘Yeni Turan’ı İttihat-Terakki hakkında hakikat çıkarsamalar yapmaya elverişli bir yapıttır. Edebiyat, sonuçta insan tecrübesinin süzülüp kurmaca bir vasat içinde tekrar üretilmesi olduğu için edebiyat-politika-tarih ortasındaki geçişimler bana kalırsa verimli bir araştırma alanı oluşturuyor. Bu nedenle Yeni Tenkit ekolünün yalnızca ve yalnızca edebiyat metnine odaklanmayı, sosyolojiyi ve tarihi dışarıda bırakmayı teşvik eden yaklaşımına da pek yakınlık duymuyorum.

Kitabınızda yer alan müellifler, her ne kadar içinde yaşadıkları çağdan etkilenmiş olsalar da birçoğu aslında kendi gündemlerini kendileri yaratıyor, denilebilir. Örneğin George Orwell, onu meşhur eden kitaplarını İkinci Dünya Savaşı sonrasında yazsa da daha şahsî üzere görünen ‘Paris ve Londra’da Beş Parasız’ kitabını savaş öncesi yazıyor. Halbuki o yıllarda da önemli sosyopolitik gelişmeler var. Bu bağlamda sanatkarın gündemi sorununu nasıl yorumlarsınız?

Geleceğe kalan eserler vermiş muharrirlerin çabucak hepsi kendi gündemlerini yaratmıştır. Çağın dümen suyuna takılıp gitmiş olsalardı, bugün onlar hakkında konuşuyor olmazdık. Örneğin İngiliz edebiyatında Elizabeth Çağı ismi verilen bir dönem var. Bu dönemde yaşamış ve yazmış onlarca şair ve tiyatrocu olsa da, bugün daha çok Shakespeare ve Christopher Marlowe’un yapıtları okunuyor, oyunları sahneleniyor; öbürlerini ise edebiyat tarihçileri dışında hatırlayan yok. Fakat hepsi birebir sosyo-politik iklimde yaşamışlardı. Sosyo-politik gelişmeler bir zamanın edebiyat akımlarına bir dereceye kadar etki eder elbette fakat tek tek müelliflere ve yapıtlara inildiğinde, orada öteki kıymetlendirme ölçütleri devreye girmelidir. Sanatkardan yahut yapıttan hareketle periyodun zihniyetine gitmek, genel zihniyet örüntülerini sergilemek mümkündür lakin bunun karşıtını denemek, yani devranın zihniyetinden sanatkara ya da sanat yapıtına ulaşmaya çalışmak nüansların düzlenmesi, farkların kaybolmasıyla sonuçlanabilir. Dostoyevski’nin ‘Günlük’ünden hareketle onun pan-Slavist ve anti-Semitist olduğunu gösterebiliriz fakat Rusya’da anti-Semitizm ve pan-Slavizm’in bir olgu olmasından hareketle bütün bir Dostoyevski edebiyatı hakkında kararlar vermek hakikat bir hal değildir. Edebiyat yapıtını kalkış noktası olarak alıp metnin açıkça yahut ima yoluyla işaret ettiği toplumsal zihniyete gitmek, bana kalırsa daha sağlıklı bir yaklaşım.

George Orwell’e gelince, Eton mezunu bir sosyalist figür İngiltere’de pek rastlanmayan bir anomalidir lakin George Orwell tam olarak öyleydi. Gençliğinde “gerçek hayat” sahneleri aramayı seven bir tarafı vardı; bu yüzden, Eton mezunu olmasına karşın polis olmayı seçerek Burma’ya gitti. Burma’dan döndükten sonra Paris’te bir fukara hayatı sürmeye karar verdi; bu da gerçek bir fakirlikten çok fakirliği merak eden ve yoksullar ortasında yaşamaya karar veren bir edebiyatçının şuurlu tercihi üzeredir. Paris ve Londra’da Beş Parasız’ın kıssası budur. Orwell’in hayatındaki büyük kırılma İkinci Dünya Savaşı’na gelmeden İspanya İç Savaşı’nda biriktirdiği deneyimleridir. İspanya’da gördükleri onu hayal kırıklığına uğratmış; sosyalizme ve genel olarak sola küsmüştür. Totalitarizm eleştirisi de öncelikle SSCB’ye yöneliktir.

Niyetin Uğursuz Bahtı – Toplumsal İdeolojilerin Aynasında Edebiyat ve Sanat, Barış Özkul, 206 syf., Bağlantı Yayınları, 2024.

‘TOPLUMLARIN MUHTAÇLIKLARI, İRTİBAT KANALLARIYLA BİR ARADA SANATTAN BEKLENTİLERİ DE DEĞİŞİYOR’

Kitabınızdaki dikkate bedel tezlerden biri, değişen periyotla birlikte yapıtların çeşidinin de değişmeye başladığını tabir etmeniz… Geçmişte kalın romanlar yazılırken, bugün novella diye bir tıbbın ortaya çıkmasını sosyo-ekonomik bir bağlamdan hareketle açıklıyorsunuz. Pekala bunun düşünsel karşılığını nasıl yorumluyorsunuz? İki yüzyıl öncesinin muharrirleri, handiyse birer filozof üzere hayat üzerine fikirler öne sürerken, bugünün muharrirlerinin düşünsel altyapısını nasıl tanım edersiniz? Periyotla birlikte müellif da değişti, denilebilir mi?

Aslında hacimli romanlar hâlâ yazılıyor; Orhan Pamuk üzere, Salman Rushdie üzere “uzun roman” geleneğini sürdüren müellifler var. Münasebetiyle bu geleneğin tamamıyla kaybolduğu söylenemez; uzunluğun, hacmin kaybolmasıyla kastettiğim şey, bir temayı yahut fikri yüzlerce sayfa boyunca geliştirmenin, derinleştirmenin edebiyatta bir norm olmaktan yavaş yavaş çıkıyor olması. George Eliot’ın ‘Middlemarch’ını, Victor Hugo’nun ‘Sefiller’ini, Emile Zola’nın yirmi kitaplık ‘Rougon-Macquart’ serisini düşünelim. Bugün bu boyutta yapıtlara nadiren rastlanıyor. Öteki yandan, edebiyatta kalitenin ölçütü uzunluk-kısalık olamaz. Bir novella boyutunda şaheserler verilebileceği üzere sekiz yüz sayfalık berbat romanlar da yazılabilir. Mimari tarihinden bir örnekle; klasik periyodun anıtsal yapılarından barok dönemin sentetik süslemelerine geçiş bir hoşluk eksilmesi değildir. Toplumların muhtaçlıkları, üretim münasebetleri, bağlantı kanallarıyla bir arada sanattan beklentileri de değişiyor.

Diğer yandan, nitelikli sanatın hakemi kitlelerin beklentisi olamaz. Kitlelerin zevkine uymak üzere bir korkuyla hareket eden birinin tanınan olması mümkündür fakat nitelikli sanat yapıtı vermesi pek mümkün değildir. Bugün bağlantının fevkalâde ölçüde hızlandığı; yazıdan çok görselliğin, kanıdan çok teşhirin, fikirden çok ses ve sansasyonun kıymet kazandığı bir dönemdeyiz ve kitlelerin beklentileri sanatı daha evvel hiç olmadığı kadar belirlemeye başladı. Bunun siyasetteki karşılığı popülizm ve kitleleri peşinden sürükleyen Trump ve Erdoğan üzere popülist figürlerin siyasi hegemonyası devam ediyor. Bu şartlarda “Vah vah uzun romanlar artık yazılmıyor” hali birinci bakışta muhafazakar ve reaksiyoner üzere görünse de novella furyasının hangi muhtaçlığa hitap ettiği sorusunu sormakta, kurmaca düzyazının giderek illüstratif boyutuyla sınırlanması üstüne düşünmekte beis görmüyorum.

‘ESKİDEN SENFONİ MÜZİĞİ DİNLEYEREK BATILILAŞAN GENÇLER BUGÜN SALDIRGAN BİR RAP MÜZİKLE BATILILAŞIYOR’

Bir kısımda “Kültür, insan alakaları ve ‘hissiyat yapıları’nın oluşturduğu toplumsal ağlar içinde belirlenen (ve kelam konusu ağları belirleyen) bütün bir hayat stili ve toplumsal pratiktir. Sanat ve edebiyat faaliyeti bu karşılıklı belirlenim çerçevesinde kültürel teamüllerle kurumları yapılandırır ve kültürel manaları etkin bir biçimde üretir” derken, öteki bir kısımda Kemal Tahir’in Sağcılar/Siyasal İslamcılar tarafından sahiplenilmesine değiniyorsunuz. Bu bağlamdan hareketle iktidar odaklarının sıklıkla lisana getirdiği kültürel hegemonya sıkıntısını nasıl yorumlarsınız?

Değindiğiniz kültür tarifi Raymond Williams’a ilişkin. Williams, bence iki bakımdan değerlidir. Öncelikle, Marksizm’in Platon’un “idea”lar öğretisinden devraldığı altyapı-üstyapı ayrımını erken sayılabilecek tarihlerde cesurca sorgulamıştır. Platon’un idealar ideolojisinde bir tarafta idealar, öbür tarafta onların zahiri/dünyevi türevlerinin olması üzere Marksizm’in ortodoks yorumunda da bir tarafta altyapı (üretim alakaları “idea”sı); öbür tarafta eğitimiyle, sanatıyla, dini ve diyanetiyle onun üstyapısal türevleri, yani bir bütün olarak kültür yer alır. Williams bu epey dar ve türevsel kültür anlayışını ıskartaya çıkarıp, toplumun hem gündelik hayatta yapıp ettiklerinden oluşan varoluş biçimini hem de edebiyat-sanat yapıtlarını içeren geniş ve demokratik bir kültür tanımı yapmıştır. İngiltere’de ampirizm güçlü bir ideoloji geleneği ve düşünme biçimi olduğu için kültür tarifinin merkezine “yaşanılan deneyim”i koymuş ve kendi tabiriyle “hissiyat yapıları”nın ehemmiyetinden bahsetmiştir.

Kemal Tahir’le ilgili sorunuza gelince; AKP’nin kültürel hegemonya projesi pek dengeli bir doğrultu izlememekle birlikte başından beri bir Cumhuriyet aksiliği ve Osmanlı nostaljisi içeriyor. Osmanlı’yı epey absürd, yapımcılarını bile küçük düşürecek kadar sakil sahnelerle yücelten diziler yıllardır TV kanallarında döndürülüyor. AKP’liler Kemal Tahir’i öncelikle buradan sahiplenmek istiyorlar. Kemal Tahir edebiyatında, Osmanlı’nın biricikliği, Avrupa feodalizmine benzemezliği, “Kerim Devlet” olmaklığı üzere buna müsait çok sayıda tez var. Ancak öteki yandan Kemal Tahir’de Ermeni kırımına dair açık seçik anlatımlar da var. Örneğin Yediçınar Yaylası, 1915’te Orta Anadolu Ermenilerinin başına gelenleri aktarmak konusunda Türk edebiyatının en dürüst yapıtlarından biridir. Yani bugünkü zihniyetiyle AKP, Kemal Tahir’i lakin sansüre uğratılmış haliyle sahiplenebilir.

Öte yandan AKP döneminin kültürel hegemonyasının şu yahut bu müellifin parlatılmasıyla; İslamcı kalem erbabının yeni bir sanat akımı başlatmasıyla yahut yeni bir roman yazılmasıyla alakalı olmadığı kanısındayım. Kültür hayatındaki Batılılaşma bu iktidar devranında son derece çarpık bir halde de olsa, devam ediyor. Evvelce senfoni müziği dinleyerek Batılılaşan gençler bugün hayli sert ve saldırgan bir rap müzikle Batılılaşıyorlar. Batı’dan kültürel bir lumpenlik ihraç ediliyor ve kriminal faaliyetler, silah ve şiddet, yasadışı bahis fazilet haline getiriliyor; bütün bunlarla birlikte kolay yoldan para kazanma kültürü telkin ediliyor. İktisat de artık yeterlice paradan para kazanma taktikleri üstüne kurulu hale geldiği için, üretmek yerine parazit hayatı sürmeyi (bu erken emeklilik biçiminde olabileceği üzere yasadışı bahis oynamakla da olabiliyor) teşvik eden bir kültür bu. AKP’nin kültürel hegemonyası işte bu formda kuruluyor ve bunun toplumdan söküp atılması bir edebiyat akımının yahut sanat modasının ortadan kaybolmasıyla kıyas kabul etmeyecek kadar sıkıntı olabilir. Kültürü en geniş manasıyla, Raymond Williams’in demokratik kültür anlayışı çerçevesinde düşünürsek, AKP önemli bir lumpenlik kültürü tesis etmiş durumda. Ali Koç üzere eski İstanbul burjuvazisinin evlatlarına bile lümpen taklidi yaptırabilen bir kültür bu. Hepimiz için geçmiş olsun.

Günleriniz nasıl geçiyor? Yeni bir kitap projeniz var mı?

Okuyup yazarak, çeviri yaparak geçiyor. Birikim’de 2024’ün son sayısı olarak “yüz yıl sonra Lenin ve Leninizm dosyası” hazırlıyoruz, bugünlerde onun heyecanı var. Yeni kitap projesi olarak, Tanzimat’tan 2000’lere Türkiye’de edebiyat tenkidinin tarihini, makul muharrirler ve devirler üstünden inceleme fikri bir müddettir zihnimde dolanıyor. Fakat bu, çabucak olabilecek bir şey değil doğal; kitaba dönüşmesi uzun yıllar alabilir.