Ders kitapları yanlış bilgilerle dolu: Hezarfen uçmadı, Biruni mevsim döngülerini bulmadı

Kastamonu Üniversitesi İdeoloji Kısmı Lideri Bilim Tarihçisi Prof. Dr. Yavuz Unat, Gazete Bilim sitesindeki yazısında, beşinci sınıf Fen Bilimleri ders kitabında yer alan bilim insanları hakkındaki yanlış bilgileri yazdı.

Yazısında Osmanlı ve İslam bilim tarihi hakkında yanlışsız bilinen yanlışları aktaran Unat’la ders kitaplarında yer alan bu yanlışları konuştuk. Unat, Biruni’den çok evvel mevsimlerin döngüsünün bilindiğini, Ali Kuşçu’nun Ay’ın haritasını çıkardığı bilgisinin hakikat olmadığını, Akşemseddin’in mikrobu keşfetmediğini söylüyor.

Kastamonu Üniversitesi İdeoloji Kısmı Lideri Bilim Tarihçisi Prof. Dr. Yavuz Unat

‘MEVSİMLERİN DÖNGÜSÜ BİRUNİ’DEN YILLAR EVVEL BİLİNİYORDU’

Ders kitabında 973-1048 yıllarında yaşayan Orta Çağ’ın kıymetli bilim insanlarından Biruni için ‘Güneş’in hareketlerinden mevsimlerin ne vakit başladığını belirlemiştir’ tabiri yer alıyor. Unat’a nazaran, tarım yapan toplumlar bu bilgiyi aslında biliyordu. “Göbeklitepe’de mevsimlere ait döngülerin bilindiğini biliyoruz” diyen Unat, Biruni’den çok evvel bilinen bir bilginin Biruni’ye yüklenmesinin manası olmadığını savunuyor.

Biruni için belirtilen başka bir söz ise, “Dünya’nın çapını, bugünkü bedele çok yakın bulmuş” olması… Unat, “Dünya’nın çapını ölçmüş lakin bugünkü bedele çok yakın bulduğunu söylemek çok sıkıntı. Daha yakın kıymetler ondan öncesinde, İslam Dünyası’nda yapılmış. Hasebiyle bunun bir manası da yok” diyor.

Biruni hakkında, astronom, kimyager ve uygun bir eczacı yazılabileceğini belirten Unat, “Yazmış olduğu astronomi kitabında trigonometriye yer vermiş ve trigonometrik işlevleri birer orantı olarak olduğuna dikkat çekmiştir. Kimya alanında cisimlerin özgül yüklerinin belirlenmesi hedefiyle bir alet geliştirmiştir. Eczacılık alanında ise ilaçların daha çok doktorlar tarafından geliştirilmesi gerektiğini söylemiştir” tabirlerinin kullanılmasının daha yanlışsız olduğunu belirtiyor.

‘CACABEY GÖZLEMEVİ DEĞİL MEDRESE KURDU’

Ders kitaplarında Cacabey’in kendi ismiyle kurduğu bir medreseyi gözlemevi biçiminde kullandığı ve gök cisimlerinin gözlemlendiği belirtiliyor. Lakin bu bilgilere karşı çıkan Unat, Cacabey tarafından bir gözlemevi değil, medrese kurulduğunu yalnızca burada astronomi derslerinin verildiğinin bilindiğini aktarıyor.

Unat’a nazaran Cacabey yerine 1575 yılında İstanbul’da dünya çapında bir gözlemevi kuran Takiyüddin’in tanıtılması gerekiyor. O periyotta dünyada bulunan iki gözlemevinden birini Takiyüddin İstanbul’da kuruyor. Unat, “Takiyüddin eklenmelidir ki 16. yüzyılın Batı da dahil en değerli astronomudur. Takiyüddin yalnızca bizde değil Batı’da da tanınan bir bilim insanı. Maalesef 1575 yılında kurduğu rasathane 1580 yılında gökyüzünün gözlemlenmesinin uğursuzluk getirdiğine olan inanç nedeniyle yıkılıyor” diyor.

‘TELESKOP OLMADAN AY’IN HARİTASI ÇIKARILAMAZ’

1403-1474 tarihleri ortasında yaşayan astronom, matematikçi ve lisan bilimci Ali Kuşçu hakkında ‘Ay’ın birinci haritasını çıkardığı’ yazıyor. Unat, bu türlü bir bilginin hiçbir kaynakta yer almadığını belirterek, “Ay’ın haritasını çıkarmak için teleskopun olması gerekiyor, Ali Kuşçu’nun bunu yapmış olması mümkün değil. Ay’ın birinci haritasını çıkaran kişi Galilei’dir” diyor.

Teleskop birinci olarak 1608 yılında Hollandalı gözlük üreticisi Hans Lippershey tarafından icat ediliyor. Tıpkı durum 9. yüzyılda yaşamış periyodun değerli astronomlarından Fergani için de geçerli. Kitapta Fergani için “Güneş’in de kendi etrafında batıdan doğuya gerçek döndüğünü söz ettiği” yazıyor. Unat, “Güneş’in kendi etrafında döndüğünü o periyot için belirlemeleri olanaksız. Bunun için 17. yüzyılı beklemek gerekiyor. Kopernik bile bunu söyleyemiyor. Kopernik, Güneş’in merkezde olduğunu söyleyen bir bilim insanıdır” diyor. Unat, Fergani hakkında kendi doktora tezinde yer alan “Güneş’in yere olan en uzak noktasının hareketli olduğunu söyler” sözünün yanlış anlaşılmasından kaynaklı yanlış bilginin kitapta yazıldığını belirtiyor. Unat, Fergani için çalışmalarında Dante ve Kristof Kolomb’dan etkilendiğinin yazılmasının daha hakikat olacağını tabir ediyor.

‘HEZARFEN AHMED ÇELEBİ VAR OLMAYAN BİR KİŞİ’

Kitabın 1. cildinin 97. sayfasında Hezarfen Ahmed Çelebi hakkında bilgi verilmiş. Ancak bu türlü birinin yaşadığına, uçma deneyleri yapıp yapmadığına dair bir kaynak bulunmuyor. Unat, “Biz Hezarfen Ahmed Çelebi diye birinin yaşadığını kabul etmiyoruz. Tek kaynak Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi. Wikipedia üzere bir kaynakta Hezarfen Ahmed Çelebi’nin doğum ve mevt tarihleri verilmiş. Neye dayanarak bu bilgi verilmiş bilmiyorum. Akademik çevreler bile bahse dair net bir bilgi veremezken ortaokul öğrencilerine mevzunun doğruymuş üzere aktarılması yanlıştır. Var olmayan bir kişi, bir efsane yaratıyoruz” diyor.

‘MİKROBU AKŞEMSEDDİN BULMADI’

Kitapta geçen başka bir isim ise Akşemseddin. Kitabın 1. cildinin 143. sayfasında Akşemseddin için “Mikrobu keşfedip bilim dünyasına tanıttığı” yazıyor. “Henüz mikroskopun olmadığı bir periyotta Akşemseddin’in mikrobu bulması imkânsızdır” diyen Unat, Akşemseddin’in kitabında geçen ‘tohum’ sözünün kimi tıp tarihçilerin tarafından ‘mikrop’ imasında bulunduğu istikametinde yorumlandığını belirtiyor. Unat, “Mikrop imasında bulunmak ile mikrobu keşfetmek ortasında fark var. Kitabında, ‘hastalık havada oluşan canlı varlıklardan, tohumlardan bulaşır’ diyor. ‘Tohum’ sözünü ‘mikrop’ olarak kıymetlendirmemiz mümkün değil. Tohum dediğimiz vakit Antik Yunan’a kadar gidiyor” diyor.

Unat, Akşemseddin yerine Şerefeddin Sabuncuoğlu’nun kitapta yer almasının daha yanlışsız olduğunu belirtiyor. Unat “İyi bir doktor olan Sabuncuoğlu, ameliyatlarda kullanılan araçları tanımlamış, fotoğraflarla bu araçların nasıl kullanılacağını anlatmış. Sabuncuoğlu’nun tıp aletlerinin geliştirilmesinde kıymetli katkısı var” diyor.

‘İNTERNETTE DOLAŞAN YANLIŞ BİLGİLER DERS KİTAPLARINDA’

Asıl uzmanlığı astronomi tarihi olan, İslam, Osmanlı ve Cumhuriyet devri astronomi tarihiyle ilgili birçok yayını da bulunan Unat, ders kitaplarında yanlış bilgilerin yer almasının bilim tarihi üzerine oluşan algıyı zedeleyeceğini söylüyor. İnternette dolaşan yanlış bilgilere ders kitaplarında yer verildiğini belirten Unat, kitapların bilim tarihçilerine sorularak hazırlanması gerektiğini vurguluyor.

Unat, “Yanlış bilgiler bilim tarihine olan bakış açısını etkiliyor. Ortaokul öğrencisinin zihnindeki bilimin gelişimi algısını zedeleyecek bilgiler bunlar. Öğrenci bize, üniversiteye geldiğinde ‘Biz bunları bu türlü öğrendik’ derse nasıl düzelteceğiz?” diye soruyor.