Edgar Allan Poe: Dadaizm’in öncüsü

Edgar Allan Poe’yu nasıl bilirsiniz? Gotik edebiyatın büyük ustası, dünya şiirine ‘Annabel Lee’ ve ‘Kuzgun’ üzere başyapıtlar kazandırmış bir şair, yeniden dünya edebiyatına Auguste Dupin üzere bir dedektif kazandırmakla kalmamış, birebir vakitte “dedektif öyküsü” diyebileceğimiz tıbbın yaratıcısı olmuş bir edebiyat dâhisi. Tüm bunlar yetmezmiş üzere, günümüzde bile birçok muharririn yapıtlarında direkt yararlandığı “tek tesir kuramı”nı geliştirmiş bir muharrir ve kuramcı. Bir kıssanın, okurun zihninde tek bir tesir yaratacak formda kurgulanmasını, metindeki karakterlerin, olayların ve yerlerin bu tesire hizmet etmesi gerektiğini söylemiş ve “kısa öykü” diye isimlendirebileceğimiz çeşidin de öncüsü olmuş bir isim.

Eğer Poe, ‘Bay Thingum Bob’un Yazın Önemli’ isimli hikayeyi yazmamış olsaydı, üstte söylediklerimiz Poe’yu tanımlamak için kâfi sayılabilirdi. Lakin Poe’nun 1844 yılında kaleme aldığı bu hikayenin, yazılışından 72 yıl sonra ortaya çıkacak olan Dadaizm akımının erken devir habercisi olduğunu söyleyebiliriz.

Poe’nun bu hikayesi ve Dadaizm’le ilişkisi hakkında daha evvel Virüs Mecmuası’nın Ağustos-Eylül 2021 tarihli sayısında bir yazı yazmıştım fakat Poe hakkında daha detaylı bir inceleme yaptığım şu günlerde, mevzuyu tekrar gündeme getirmenin yararlı olacağını düşündüm.

Dadaizm’in Zürih’teki Kabare Voltaire’de toplanan, Hugo Ball, Jean Arp, Richard Hulsenbeck, Marcel Janco, Tristan Tzara üzere bir küme genç sanatçı tarafından 8 Şubat 1916’da oluşturulduğunu, o meşhur Dada manifestosunun da 14 Temmuz 1916’da Hugo Ball tarafından kaleme alındığını biliyoruz. Böylelikle, kurumsallığa, konformizme ve burjuva sisteminin yarattığı sisteme karşı bir başkaldırı niteliği taşıyan, manası dışlayan ve rastlantısal olanı önceleyen Dadaizm 20. yüzyılın birinci avangart sanat akımı olarak tarihteki yerini almıştı.

Dadaizm’in özelliklerini anlamak için Tristan Tazara’nın ‘Dadaist Bir Şiir Yazmak İçin’ isimli şiirini okumak gereğince fikir veriyor. Hatta bu şiirin başlı başına bir Dadaist manifesto olduğunu bile söyleyebiliriz.

DADAİST BİR ŞİİR YAZMAK İÇİN

Bir gazete alın/ Bir makas alın/ Bu gazeteden şiirinizin ne uzunlukta olmasını/ istiyorsanız o uzunlukta bir makale seçin/ Makaleyi kesin/ Daha sonra itinayla bu makaleyi oluşturan bütün / sözcükleri kesin ve bir torbaya koyun/ Yavaşça karıştırın/ Sonra kestiğiniz her parçayı tek tek çıkarın/ Torbadan çıkardığınız sırayla/ İhtimamla kağıda yazın/ şiir size benzeyecektir./ İşte artık halkın anlamayacağı, güzel bir duyarlığa/ sahip son derece özgün bir muharrir oldunuz.

(Çev: Tozan Alkan)

NE YAZDIĞININ KIYMETİ YOK, KÂFİ Kİ STİLİN OLSUN!

Şimdi gelelim ‘Bay Thingum Bob’un Yazın Önemli’ isimli hikayeye:

Thingum Bob’un babası, mesleğinin doruğundaki bir berberdir. Dükkânının müdavimleri ortasında devrin ünlü editörleri de vardır. Hatta ünlü Gad-Fly mecmuasının editörü, tıraş olurken, Thingum’un babası tarafından keşfedilen Bob Yağı’nı öven bir şiiri yüksek sesle okumuştur. İşte o gün küçük Thingum büyük bir şair olmaya karar verir.

Babası, oğlunun bu isteğini anlayışla karşılar ve onu şair değil, editör olması için teşvik eder. Esasen ortada çok fark yoktur zira şairlerin birçok zati editördür. Ona çatı katında bir oda verir. Gerekli malzemeyi temin eder: Kağıt, kalem, mürekkep, bir uyak sözlüğü ve Gad-Fly’ın bir nüshası. Bu türlü başlar Thingum Bob’un editörlük ve şairlik macerası. Fakat kestirim edebileceğiniz üzere kendisini tepeye ulaştıracak basamakları üçer beşer atlayarak kat edemez. Sıkıntı ve çetrefilli bir yoldur bu. Reddedilişler, ayak oyunları ve karşısına çıkarılan akla hayale gelmeyecek pürüzlerle uğraş eder. Sonunda talih yüzüne güler. Dönemin ünlü dergisi Lollipop’un editörü Bay Crab, Thomas Hawk ismiyle mecmuasına sistemli olarak yazmasını teklif eder. Daha birinci yazısıyla, Gad-Fly’ın editörünün defterini dürer Thingum. Onun Bob Yağı isimli şiiri üzerine yazdığı, mecmuanın tam otuz altı sayfasını kaplayan bir tenkit yazısıdır bu. Yazı yayınlandıktan sonra Gad-Fly’ın editörü ortadan kaybolur ve bir daha izine rastlanamaz.

Şiir yazmaktan daha kolay gelir bu biçim yazılar yazmak Thingum’a. Zira sistematik çalışıyordur ve çok güzel bir yazma tekniği bulmuştur. Formülü şudur: ‘Lord Brougham’ın Konuşmaları’, ‘Cobbett’in Tüm Eserleri’, ‘Yeni Argo Sözlüğü’, ‘Haddini Bildirme Sanatı’, ‘Küfür Dersleri’ ve ‘Lewis G. Clarke’ın Lisan Üstüne Yazıları’ isimli kitapları indirimli fiyattan alır. Bu kitapları bir kaşağı ile ince ince doğrar, kesimleri bir eleğe doldurur. Elekten geçirip edepli sayılabilecek sözcükleri ayırdıktan sonra, kalan sert sözleri büyük bir teneke biberliğin içine koyar. Biberliğin yan tarafında büyük delikler olduğu için, istediği cümleleri fizikî ziyan vermeden içinden çekip çıkartabilecektir.

Yazısını yazma vakti gelince, büyük uzunluk bir yazı kağıdına kaz yumurtası akı sürer ve bu kağıdı da birebir sözcüklere yaptığı üzere ince ince keserek biberliğin içine atar. Sonra biberliği düzgünce sallar. Boş kağıtlara yapışan sözcükler sayesinde yazısı hazırdır. Evvelce yazının genelinde bir tutarsızlık ve acayiplik olduğunu düşündüğü için biraz huzursuz olur. Birbirine uymayan sözcükler vardır ve bu sözcüklerin birtakımı da zıttır. Lakin kısa vakitte bu tedirginliği üstünden atar Thingum. Zira yazısı yayınlandığında büyük bir muvaffakiyet kazanır, daima övgüler alır ve bütün dünyada hayranlık uyandırır.

Sonucu varsayım etmek sıkıntı değil. Bu yazıları gerisi arkasına yayınlayan Thingum Bob, dünyanın en tanınmış müellifi olur, kozmik bir şöhrete kavuşur. Kendi tabiriyle, “tarih yazar”. O esnada yazılarını yayınlattığı Lollipop’un da sahibi olmuştur. Derken ülkedeki öbür edebiyat mecmualarını de satın alır, hepsinin ismini birleştirip tek bir mecmua olarak yayınlar.

Başarısının sırrını da açıklar hikayenin sonunda Thingum Bob: Yazmak, daima yazmak, gece gündüz yazmak, âlâ günde berbat günde, açken, susuzken… Daima yazmak. Ne yazdığınızın değeri olmadığını da söyler fakat. Kıymetli olan tek bir şey vardır: Tarz!

TENEKE BİBERLİKTEKİ SÖZCÜKLERDEN TORBADAKİLERE…

Yıllar sonra, Thingum Bob’un yazma üslubu, Tristan Tzara’nın Dadaist şiir yazma usulüne dönüşecektir. Tzara, yazma yolunun, rastgele seçilen sözcüklerin arka arda dizilmesi olduğunu söyler. Bunun için bir gazeteden makasla kesilen sözcüklerin bir torbaya atılıp, torbadan sırayla çekilmesini önerir. Sözcüklerin gazetedeki hangi makaleden kesileceğine, yazılacak olan şiirin uzunluğuna nazaran karar verilmelidir. Makalenin içeriği ve kullanılan sözcüklerin niteliği kıymetli değildir. Kıymetli olan makaledeki sözcük sayısının şiirde kullanılacak sözcük sayısına denk gelmesidir.

Teneke biberliğin yerini torba almıştır. Makas tekrar tıpkı makastır. Yazı (ya da şiir) tekrar sözcüklerin rastlantısal biçimde arka arda sıralanmasıyla oluşmaktadır lakin ortada değerli bir fark vardır. Tzara’nın prosedüründe, içindeki sözcüklerin kullanılacağı ana metnin bir ehemmiyeti yoktur. Thingum ise kullanacağı metinleri itinayla seçer. Mesela yazısında kullanacağı sözlerin bir kısmı, sanayi ihtilalinin yol açtığı yıkımların lakin klasik tarım toplumuna geri dönüşle aşılacağını sav eden İngiliz gazeteci, müellif William Cobbett’e aittir. ‘Lord Brougham’ın Konuşmaları’, bu prosedürü uygularken kullandığı bir başka yapıttır. Köle ticaretinin kaldırılması, hür ticaret ve parlamento ıslahatı dahil olmak üzere, birçok liberal anlayışın savunucusu olan bir İngiliz devlet adamıdır Brougham. Eski bir köle olan Lewis Garrard Clarke ise hem ‘Acıların Hikayesi’ isimli kitabında yaşadığı esareti anlatmış hem de kölelik tecrübelerinden kelam ettiği konferanslar düzenleyerek Amerika’nın birçok eyaletini gezmiştir. Poe’nun hikaye kahramanı Thingum’un bu ismi seçmesi de tesadüf olmasa gerek. Geriye, ‘Yeni Argo Sözlüğü’, ‘Küfür Dersleri’ ve ‘Haddini Bildirme Sanatı’ kalıyor ki, bu kitaplar, yazarlığının birinci yıllarında kendisine hayli eza yaşatan, periyodun ünlü mecmualarının editörlerine karşı açacağı “edebi” savaşta kullanabileceği sözcükleri seçmesinde ona hayli yardımı olacak kitaplardır.

Poe, bu hikayesiyle Dadaizm’in yazma yolunu 72 yıl evvelden haber vermiş, Thingum Bob ise dünyanın birinci kurgu Dadaist muharriri olarak edebiyat tarihindeki yerini almıştır.