Erden Kıral’ın akabinde: Bakkal Defteri’nden notlar

Fırat Yücel

Erden Kıral ile tanıştığımızda çocuk yaştaydım. 1985’in sonları ya da 1986’nın başı olmalı. Yasaklı “Hakkari’de Bir Mevsim”in (1982) Türkiye’deki birinci gösterimi, Emek Sineması. Sinemada rol alan babam Erkan Yücel vefat etmiş, Erden abi annem Şükran Yücel’i çağırmış gösterime. 5-6 yaşlarındayım, tekrar de Emek Sineması’nın neresinde oturduğumuza dair palavra yanlış bir anı kalmış zihnimde. Erden Kıral’ın bu sonradan çok sefer izleyeceğim sinemasından aklımda kalan ise tek bir sahne. Genco Erkal öğrencileri sınıftan dışarı çıkarıyor, parmağıyla gökyüzüne işaret edip “bakın çocuklar bu gördüğünüz güneş” diyor.

Erden Kıral’la yıllar sonra arkadaş olduğumuzda yollarımız bizi tekrar Emek Sineması’na çıkardı. “Hakkari’de Bir Mevsim”in dışında kim bilir daha kaç yasaklı sinemanın birinci kez gösterildiği, 12 Eylül’den sonraki birinci 1 Mayıs kutlamasının yapıldığı Emek, bu defa yıkımın eşiğindeydi. Genco Erkal’ın çocuklara güneşi gösterdiği sahneden (bugün tabir yerindeyse fazla aydınlanmacı bulduğum o sahneden) etkilenmiş çocuğun yerini, arkadaşlarıyla birlikte toplumsal gerçekçi sinemaya ve sol çabalarla bağına merak salmış, mecmua çıkartan bir sinema müellifi almıştı. Bana ve kuşaktaşlarıma, 70’ler sinemasının solcu addedilen figürlerinin bu derece sembolik bir pahaya sahip Emek Sineması’nın etrafındaki tartışmayı politize etme konusundaki çekimserlikleriydi. Ortalarından aksiyonlara gelmeyenler vardı, gelenler de Emek üzerinden bir kamusal alan siyaseti inşa etmeyi değil de “tarihimizi korumayı” öne çıkaran, evvelce kaybedilmiş Beyoğlu sinemalarına hayıflanan; bize ziyadesiyle pasif, nostaljik ve hatta yenilgi-ci gelen bir telaffuz benimsiyorlardı.

Erden abide bu türlü bir yılgınlık katiyen yoktu. O daima geleceğe bakıyor, geçmişe baktığında da, topyekun yüceltici (ya da kardeşi olan hayıflanmacı) bir bakışla değil, geleceğe buradan ne kalmalı, diye düşünerek bakıyordu. Erden ağabeyle sinema, siyaset, gündelik hayat, personel sınıfı, Emek’in nasıl kurtarılabileceği, sansürün nasıl dize getirileceği vb. tüm bahislerde strateji konuşabilirdiniz mesela. Neyi nasıl yapmalı konuşabilirdiniz. Bana nazaran her türlü ustalıktan daha büyük bir ustalığa işaret ediyor bu. Annem ve babamın jenerasyonundan yakınlık kurabildiğim tek sinemacı olması da bence bununla ilgili. Erden abinin sıkıntılara çok berrak bir bakışı vardı; kendi yaptıkları ve yapamadıkları dahil. Yapamamaların arkasındaki tüm malzeme nedenleri tek tek sayar lakin bunları birer mazeret ya da kaçınılmazlık olarak da sunmazdı. Son sineması olacağını söylediği, Refik Halit Karay uyarlaması “Sus Payı”nı gerçekleştirememe nedenlerini saydığı söyleşileri izleyin/okuyun mesela. Gerçekleştirilebileceklerin hudutlarına dair fevkalade bir farkındalığı vardı. Fakat bunun tek sonucu küskünlük değildi; hudutları esnetme, zorlama ve üretme dileğini da daima taşıdı diye düşünüyorum. Şundan eminim mesela: Öykülemeci lisandan “Yük” (2012) kadar uzaklaşabilen bir emekçi sınıfı sinemasını sinema seyahatinin ilerleyen safhalarında çok az sinemacı yapabilir. Daha geniş kitleleri hedeflediği “Vicdan” (2008) ve “Gece” (2014) dahil, daima berrak bir şuurla yaklaştı kendi projelerine; seyirci potansiyellerini görebiliyor, hangi taraflarının yenilikçi hangi taraflarının konvansiyonel olduğunu ayırt ediyordu. Bir şeyi olduğundan daha büyük gösterme, üstünlük hülyalarına kapılma yoktu onda. Pahaları bilinmez tasasıyla “Bereketli Topraklar Üzerinde” (1979) ve “Hakkari’de Bir Mevsim”i Türkiye sinema tarihinde farklı bir yere koyardı ancak buna çok kişi itiraz etmez diye düşünüyorum. Hatta birinci gördüğümde çarpıldığım, bu diyarlardan öbür hiçbir sinemaya benzemiyor diye düşündüğüm “Ayna”yı (1984) da bu ikisinin yanına koyabiliriz.

İlk uzun metrajı “Kanal”ın 1979 üretimi olduğunu unutmamalı. Sansüre karşı büyük Ankara yürüyüşünün (1977) sonrası, 12 Eylül askerî darbesinin öncesi. “Bereketli Topraklar Üzerinde”, “Hakkari’de Bir Mevsim”, “Ayna” ve başkaları daima bu coğrafyaya, bu vakitlere doğdu. Yıllarca yasaklı kalan, gizlice kaçırılıp yurtdışında gösterilen filmler… Sonlar metafordan ibaret değildir Erden Kıral için. “Hakkari’de Bir Mevsim” ülkeden gizlice çıkartılıp birinci defa Berlin Sinema Festivali’nde gösterilmişti, birçok yerde hâlâ Almanca afişi asılıdır. “Bereketli Topraklar Üzerinde”nin kopyası yıllar sonra İsveç’te bir depoda bulunmuş, Kıral kendi sinemasını satın almak durumunda kalmıştı. Birinci sefer bir sinema perdesinde o vakit izledik babamın Yusuf karakterini canlandırdığı sineması. Yenilenen kopyasıyla, 2008’de, tekrar Emek Sineması’ndaydı.

“Sansüre taviz verilmez.” Bunu bana tekraren söylemiştir. Bizim jenerasyonumuz onun neslinin büyük kısmından “devlettir, bu sansür yapar”ları, “boykotla olmaz”ları, “uzlaşmayı bilmeli”leri duymaya alışmışken, Erden abi “aman uzlaşmayın, taviz vermeyin” diyordu. Tahminen öteki mevzularda, bilhassa de tekil projelerde taktiksel ödünler verilebilirdi, kişinin politik çelişkiye düşmesi de mümkündü, olabilirdi bu türlü şeyler, ancak sansür o hususlardan biri değildi. Taviz verildiği noktada herkes kaybederdi. Erden abi bu mevzuda, 1988 yılında yapılan 8. İstanbul Sinema Festivali’nde olanları örnek verirdi. Heyet lideri Elia Kazan. Erden Kıral da heyet üyelerinden biri. Beş yabancı sinemanın sansürlenmek istenmesi üzerine İstiklal Caddesi’nde bir protesto yürüyüşü yapılıyor ve Kültür Bakanlığı memleketler arası şenlikleri sansürden muaf tutan bir yönetmelik düzenlemesi yapmak durumunda kalıyor. Değerli bir kazanım evet, lakin Erden abi şunun altını bilhassa çiziyordu: Daha kararlı bir duruş sergilenmiş olsaydı, yalnızca yabancı sinemaların şenliklerde sansürden muaf tutulduğu yönetmeliğe yerli sinema ibaresi de eklenebilirdi. 1988’de bu yapılsaydı, 14 yıl sonra Erden Kıral’ın heyet lideri olduğu Ulusal Yarışma’dan üç sinema birden çıkartılamazdı (2002 yılının 21. İstanbul Sinema Festivali’nin Ulusal Yarışması’na alınan Büyük Adam Küçük Aşk, 9 ve Hiçbiryerde kontrole tabi tutulup lakin bir sonraki yıl şenlikte gösterilebildiler). 24. Adana Altın Koza Sinema Şenliği’nde, Erden Kıral’ın lideri olduğu, benim de üyelerinden biri olduğum Ulusal Müsabaka heyetinden Hüseyin Karabey şenlik tarafından çıkartılmak istendiğinde, nasıl baş başa verip adımlarımızı hesaplayıp şenliği bu yanlıştan döndürdüğümüzü unutamam. Erden abinin etrafını dinlemeye öncelik veren bir hali vardı, heyet üyelerini tek tek aradı, nabız yokladı, süreci ortaklaştırdı.

Altyazı’nın İzliyorum köşesi için Cihangir’deki konutunda buluşmuşuz, yıl 2014. Biz seçtiğimiz sinemalardan sahneler göstereceğiz, o hangi sinema olduğunu iddia edecek, üzerine laflayacağız. Erden abi âlâ bir izleyicidir, bunu biliyoruz. Sinemayı, edebiyatı, sanatı takip eder; yeni olana burun kıvırmaz, merakla yaklaşır. Bir gün telefonunuz çalar, önemli bir mevzu zannedersiniz, tekrar bir sansür hadisesi mı oldu ya da yeni sinemasının üretimi için bir şey mi soracak diye düşünürsünüz, halbuki Erden abi şenlikte yeni bir Güney Amerika sineması görmüştür, estetiği üzerine ve sinemada gerçekçilik üzerine yarım saat laflar; direktörün evvelki tüm sinemalarını de izlemiştir, üstelik size husus hakkında soracakları da vardır. Evet bunu çekinmeden söylemeli, kendinden sonraki nesillerin sinemaya bakışıyla Erden Kıral kadar ilgili olan bir direktör tanımadım ben. Erden abi soru sorar ve sizi dinlerdi. Mecmuaları, tenkitleri, internette yazılıp çizileni takip ederdi. Entelektüelliği yalnızca izlemeye, okumaya dayalı da değildi. Fikir takibi yaptığını, okuduğu kadar ve gündelik hayatı gözlemlediği kadar zihinlerden geçenin de müşahedesini yaptığını, bunu entelektüel pratiğin değerli bir ögesi saydığını görürdünüz. Jenerasyonundan pek çok sinemacının kapıldığı şovenizm sanrılarına kapılmaması da bununla alakalıdır kanımca. Soru sormayı sever, diğerlerini dinler; o köye giden cumhuriyet öğretmeni üzere değildir, daha çok “Hakkari’de Bir Mevsim”in hocası üzeredir; tecrübesini, bilgisini paylaşırken bu tek taraflı aydınlatma uğraşının iflasını da içten içe görür; çocukların, Halit’in ve oburlarının öykülerini dinlerken onların görmezden gelinmiş özneliğini de fark eder, lisanlarını işitir. Kürtçe “na” (hayır) sözünün sinemada nasıl olup da kendine yer bulabildiğini heyecanla anlatır; coğrafyalara, mahallelere, siyasetlere, lisanlara, jargonlara, kanılara karşı merakını daima dinç tutardı.

İzliyorum söyleşisinden. Soldan sağa: Fırat Yücel, Berke Göl, Erden Kıral.

O sahneye dönelim. Konutundayız. Söyleşi öncesi, Seyahat sürecinde meskeninin tam karşısında, Cihangir Parkı’nda yapılan forumlardan bahsediyoruz. Babamın, “Hakkari’de Bir Mevsim”in setinde çekilmiş bir fotoğrafını armağan ediyor bana, siyah beyaz bir fotoğraf. Kaçakçı Halit’in hocaya Oramar’dan bahsettiği sahnelerden biri olsa gerek ya da sinemada yer bulamamış bir sahne. Söyleşiye Güney Amerika faslıyla başlıyoruz, “Fırınların Saati”nden bir sahne izliyoruz evvel. Aynadan Yansıyan Hatıralar’ı okumuşum, Üçüncü Sinema’dan, bilhassa de Glauber Rocha’dan ne kadar etkilenmiş olduğunu biliyorum. Muhabbeti buralardan açıp evvel “Bereketli Topraklar Üzerinde”ye, sonra “Hakkari’de Bir Mevsim”e taşıyoruz. Erden abi, “Hakkari’de Bir Mevsim’in muvaffakiyetini, başta Kenan Ormanlar’a ve kamerayı koyduğumuz yere borçluyuz,” diyor. O an söyleşinin kaydını alan arkadaşlar, kameralarından birinin yerini değiştirmeyi düşünüyor. Erden abi muhabbete dahil oluyor, ‘kameranın nereye konulacağı’ ile ilgili tartışmayı ortaklaştırıyor. Kamera açısı biraz yassı, düzeltilmeli lakin Berke’yi (Göl) de görmeli, diyor. Biz kameranın yeri değişirse devamlılık sorunu olur mu olmaz mı diye konuşurken çabucak mevzuyu sinema pratiğine bağlıyor, artık sinemalarında devamlılık tutmadığından, bunu önemsemediğinden bahsediyor, “ben onu çok seviyorum, bırak ya atlasın” diyor. Erden abinin sinemada aradığı gerçeklik devamlılıkla ilgili bir şey değildi; eli cebinde olan karakterin bir sonraki planda elinin birebir yerde olması değildi. Çekilen planın güçlü bir duygusu varsa, atlamalar görmezden gelinebilir, devamlılık feda edilebilir, varsın seyircinin gözüne batsın. Geleneğe büyük kıymet verirken, kanıksanmış olanı reddedebilme gücüne de sahipti. Böylesi bir bakışa sahip olmasa “Yük”ü çekemezdi diye düşünüyorum. Ancak daha da değerlisi Erden Kıral, tam da bu sahnenin anlattığı bir sinema ustasıydı: Kameranın nerede duracağı, nerede durursa neyi kaybedeceği, neyi kazanacağı üzerine ve dahası montaj üzerine uzun uzadıya laflayabileceğiniz bir ustaydı.

Geleceğe dönük yaşarken geçmişe karşı merakını da daima korudu. Yıllar sonra, pandeminin birinci ayları beni arayacak, Fırat diyecek, “Bill Douglas sinemalarını tekrar izliyorum, Bakkal Defteri’ne notlar aldım, yayınlamayı düşünür müsünüz?” Defterin kapağının fotoğrafını e-postalıyor ve görüyorum ki bu hakikaten de bir Bakkal Defteri. “Esnafın ismi” yazan yerin yanına kendi ismini yazmış: Estetiğin kıymetini, içeriğin estetikle varolduğunu çok düzgün bilirdi. Defterin fotoğrafı bunun simgesi. O hem bir esnaf hem de bir estet.

.

Pandeminin birinci süreçlerinde tuttuğu Bakkal Defteri notlarında tavsiyelerini genç direktörlerle paylaştı. Bundan da öte, Metin Erksan ve Ömer Lütfi Akad üzere önemsediği sinemacıların yapıtlarına bugünden tekrar baktı. Bir yerde şunu yazmış genç sinemacılara tavsiye olarak… Bu bakışın, onun nasıl tüm hayatı boyunca yeniliğe açık kalabildiğine, nasıl küskünleşmediğine ve üretmekten nasıl hiç vazgeçmediğine dair kıymetli bir ipucu olduğunu düşünüyorum: “Her şey değişiyor. Bizim de değişmek için başarısızlığı göze almamız gerekiyor. Tahminen de başarısızlığı prensip edinmeliyiz.”

Emek Sineması’nın sokağının başındayız. Yanımda Erden Kıral. Bana nazaran Türkiye’de üretilen sinemanın en büyük ustalarından. İstiklal Caddesi’nin Yeşilçam Sokağı’na bakan kısmı tıka basa dolu. Sokağı AVM işgalinden geri almaya çalışıyoruz. Ülkeyi yönetenlerin, devlet ve sermayenin görmezden geldiği, ilerleyen on yıl boyunca da siyasi iradesini bastıracağı, yok sayacağı kritik bir kalabalık. Erden Kıral’la, büyük ustayla yan yanayız, omuz omuza. Bana birebir anda hem fikir hem hareketin yanında durulabileceğini ve bu ülkede bu duruşu sürdürmenin mümkün olduğunu gösterdi her şeyden öte. Sistemli olmasa da bir biçimde sürdürdüğümüz telefon konuşmalarının, jenerasyonları, mağlubiyetleri, yılgınlıkları ve beraberinde getirdikleri uzaklıkları aşıp da yaptığımız kısa paylaşımların, bizden esirgemediği sinemaların, yazıların, aksiyonların, günlüklerin ve mevsimlerin anısına, minnetle…