İSA KARASLAN
“Her şey bu türlü başladı: Gece, şimşeğin muazzam ışığıyla modüllere ayrıldı ve ada kendini dünyadan kopardı. Bir periyot bitti, başkası başladı. O anda hiç kimse bunun farkına varmadı.” Yaşayanlar ve Başkaları romanında, bir küme muharririn Afrika edebiyatını desteklemek için Mozambik Adası’nda gerçekleştirilen bir edebiyat şenliğine iştirakiyle başlayan tuhaf kıssası anlatılıyor, kurgu ve gerçekliğin iç içe geçtiği bir büyülü gerçeklik serüveninin içerisine bu sözlerle dahil oluyorum. Zihnimde Turgut Uyar’ın Geyikli Gece isimli şiiri çağrışıyor istemsizce: “Halbuki korkulacak hiçbir şey yoktu ortalıkta / Her şey naylondandı o kadar / Ve ölünce beş on bin birden ölüyorduk güneşe karşı / lakin geyikli geceyi bulmadan evvel / Hepimiz çocuklar üzere korkuyorduk”
İsrail’de patlayan bir nükleer bombanın yol açtığı kaos ve insanlığın deneysel bir yok oluş öyküsü. Telefonların ve internetin çalışmadığı bir adada “diğerlerinden”, dış dünyadan izole bir yaşama -gerçek ve kurgunun birbirine karıştığı kaygan bir vakit formunda- muharrirlerin ve şairlerin muhayyel bakış açılarıyla tanıklık ediyoruz.
TEKNOLOJİYE KARŞI BİR DÜNYA
Yazar, yerlerin aslında onları yakından tanımaya başladığımızda bize daha farklı görünebileceklerini ve hislerin gerçek manalarını bizi köleleştiren telefon, internet, kapitalizm eserlerinden ve başkalarından uzakta kalarak öğrenebileceğimizi işaret ediyor. Yakınlık cennet, tıpkı vakitte cehennem olabilir.
Agualusa Tevratî bir lisan ile başlıyor kitaba, Tevratî lisan ile birlikte müellifin üslubuna hakim olan şiirsel lisan bize büyülü gerçekliği kapısını aralıyor. Kitaptaki kahramanların şiirleriyle de bu lisan destekleniyor. Ofélia Eastermann uyandığında, başında dans etmeye başlayan mısralar, okuru kitabın ve adanın içine çekiyor: “Cuma günleri gece yarısından sonra, / Ofélia gökyüzüne sonsuzluğu işlerdi. / Tıpkı anda, bir esinti palmiye ağaçlarının ortasından geçerdi, / ruhların aktığı bir ırmak ve onun gürültüsü.”
Jung’un bireyi bir bütün olarak ele almak için analitik psikolojide kullandığı psişe kavramı insan kişiliğini şuurlu ve bilinçsiz tüm taraflarıyla inceliyordu ve Jung psişeyi bir adaya benzetiyordu. Agualusa’nın da ada kavramını bir alegori olarak tercih ettiğini söylemek mümkün. İzolasyonla birlikte duygusal ve fizikî olarak çözülen insanın kendini yine yarattığı bir tekrar doğuş imgesi. O denli ki bu adada müelliflerin bilinçaltı da düşsel bir yerde lisana geliyor birçok vakit. Bilhassa pandemi süreci ile birlikte yaşanan kapanmalarda insanların kendilerini başkalarından tecrit etmek zorunda kalmasıyla hissettikleri hislerin büyülü bir yansımasını görüyoruz bu romanda da. Bu bakımdan Agualusa’nın büyülü gerçeklikle çağının şahidi olmayı seçtiği söylenebilir.
Kitabın leitmotiflerinden biri de ırkçılığa karşı karakterlerin tabirleri. Ofelia’ya bir gazeteci tarafından yöneltilen, “Hanımefendi, kendinizi daha çok Angolalı mı, Portekizli mi, yoksa Brezilyalı mı hissediyorsunuz?” halindeki sorusuna şairin reaksiyonu sert olur: “Ben palmiye ağaçlarındanım –seni kahrolasıca! Angolalı da değilim, Brezilyalı da değilim, Portekizli de değilim! Nerede bir palmiye ağacı varsa oradanım! Denizlerden, ormanlardan, çayırlardanım. Şimdi var olmamış bir dünyadan geliyorum: Tanrısız, hükümdarsız, hudutları ve orduları olmayan bir yerden.”
BİR MODERNİZM ELEŞTİRİSİ
Yazmak aksiyonunun tabiatına dair sorgulamalar da gerçekleştiriyor kitapta muharrir kahramanlar. Ada seyahatinin onları konfor alanlarından uzaklaştırarak yazmaya iteceğine inanan bir müellif da vardır. “Tam vakitli olmasaydı, kimse şair olmazdı,” der Luzia sözgelimi, yazmanın ciddiyet gerektiren bir iş olduğuna vurgu yapar. Ofélia’ya nazaran ise şair olmak, ekstra bir duyu ile doğmak demektir –bir hayret duyusu ile. Ne için yazıyoruz? Ya da şairler ne için müellif? Sorularına yanıtlar arar kahramanlarımız. “Ben acıyı yatıştırmak için yazıyorum,” der Ofelia. Daniel’e nazaran ise “Portekizliler acı çektikleri için muharrirler ve yazarken de acı çekerler. Acı verici bir döngü.” Tanpınar’ın yazarken daima birebir his tonunu yakalamayı beklemesi geliyor aklıma burada. Adadaki kahramanlar da vakit kavramının içine hapsolmuşlardır adeta, ne içindedirler vaktin ne tamamen dışında… Ne içindedirler gerçeğin ne tamamıyla dışında, kurguyla gerçek ortasındaki arafta bocalamaktadırlar. Romanlardaki karakterler de gerçekliğe dahil hayli, müelliflerin kendilerini içinde hissettikleri araf durumu belirginleşiyor.
Sorgulamalar devam etmektedir. Nitekim izole mi oldular? Buna inanmak güçtür. Telefon ve internet çalışmamaktadır ve her şey ansızın olmuştur. Orhan Veli’nin şiirinde geçtiği üzere: “Her şey aniden oldu. / Aniden vurdu gün ışığı yere; / Gökyüzü apansızın oldu; / Mavi apansızın.” Adeta dünyada tek başlarına kalmışlardır.
Yazarların kitaplarla olan ilgileri ve kitaplarla kurdukları bağ da ilgi alımlı: “Muhteşem bir teras!” der Uli şaşkınlıkla, bu denli merdivenden sonra nefesini toplamaya çalışırken. “Bana Marakeş’i hatırlattı.” “Sen Marakeş’e gitmiş miydin?” “Hayır. Romanlardan biliyorum. Kitaplar beni bir sürü yere götürdü.” Zira edebiyatla sihir ortasında bir bağ olduğuna da inanır Uli. Kimi cümlelerin nereden geldiğini bilmediğimiz vakitler da olur zira. Valery her ne kadar “İlk dize Tanrıdandır” dese de…
Kitapta, küçük meskenlere ya da apartmanlara hapsedilen, televizyonda aptal şeyler izleyen, toplumsal medyada gereksiz şeyler paylaşan ya da PlayStation oynayan çocukların elde etmesinin mümkün olmadığı kazanımları gözler önüne seren bir modernizm eleştirisi de okumak mümkün.
Son kelam olarak bu kitap, tek başına Avrupalı eleştirmenlerin Afrikalı müelliflere olan ön yargılarını ve bakış açılarını değiştirmek için hayli etkileyici, yaratıcı bir zihnin eseri.