Herkes kocama benziyor; Kadın şiddetine bir başkaldırı

Kadına şiddet, bayan cinayetleri ülkemizde hiç azalmadan devam ediyor. Bayan cinayetlerinin politik olduğunu biliyoruz, buna ikna olduk, ikna edildik. Her bayanın çığlığı, mevti sonrası faillere verilen ‘tahrik ya da yeterli hal indirimleri’ bize pes dedirtti lakin onları pes ettirmedi. Siyasi, politik, hukukî alanlar kadar sokaklarda da ‘cinsiyet eşitliği’ üzerinden taleplerimizi daima lisana getiriyoruz. İstanbul Sözleşmesi’inden çıkma kararını alan erkek siyasetçilerin ağırlaşan bedelleri bayanlara ödetmekten yana vicdanlarında en ufak rahatsızlık olmaması da şaşırtan değil. Bu bahiste sesimizi duyurabileceğimiz en kıymetli alanlardan biri de elbette ki sanat. Bu sıkıntıyı kendine sıkıntı edinmiş çok sayıdaki tiyatro oyunu içinden Pınar Güntürkün’ün başrolünü üstlendiği ‘Herkes Kocama Benziyor’ bu hafta bizimle.

İlk haliyle 25 dakikalık kısa bir oyun olan ‘Herkes Kocama Benziyor’, Kadıköy Emek Tiyatrosu üretimi olarak 2020 Ağustos’ta başladı. Oyunun yönetmeni ve dramaturgu Hakan Emre Ünal ‘Ayten’ karakterinin kendini anlatacak daha çok öyküsü olduğuna ve oyunun uzamaya muhtaçlık duyduğuna karar verince muharrir ve direktör yardımcısı Alis Çalışkan ile birlikte çalışarak oyunu şimdiki haline dönüştürüyorlar.

Pandemi şartlarıyla bir arada anlatacak kıssaları biriken lakin ekonomik gücü bilakis tarafta azalan tiyatro emekçileri için düşük bütçeli, tek kişilik anlatı tiyatroları can simidi oldu. Çok sayıda tek kişilik oyun bu süreçte birçok mükafatın adayı ya da kazananıydı. Lakin maalesef azımsanmayacak sayıda oyun da seyircisini bıktırdı, tekrara düştü ya da başarısızdı. Kimi vakit metnin omurgasındaki yetersizlikler buna sebep olurken, bazen reji kusurları ya da oyuncunun performans yetersizlikleri hayal kırkılıklarının sebebi oldu. Bugün bu işi yeterli yapan ‘Herkes Kocama Benziyor’ oyununu okuyacağınıza nazaran 24. Yapı Kredi Afife Tiyatro Ödüllerinde “Yılın En Başarılı Bayan Oyuncusu” mükafatını Pınar Güntürkün’ün aldığını not düşeyim. Oyun ayrıyeten 2022 yılı Direklerarası Tiyatro Ödülleri’nde ‘Tek Kişilik Performans’ mükafatına de layık görüldü. Az evvel bahsi geçen ekonomik sebepler dışında, prova kolaylığı da değerli bir etkendi. Çünkü pandemi sırasında kalabalık gruplarla çalışmak çok da uygun fikir olmadı. Birçok sanat çalışanı da maalesef daha sonrasında önlenebilir bir hastalığa dönen corona yüzünden hayatlarını kaybetti.

Yaşadığımız çağın ve toplumun problemleri sanat içeriklerini belirlemede çok öncelikli. Göçlerin yarattığı beşere dair öyküler, iklim krizinin nihayet görünür olması, bitmeyen bayan cinayetleri yeni metinlerde çok sık karşımıza çıkıyor.

Ön kabullerimizde ‘kötü kader’ dediğimiz epey bayanın uğradığı fizikî şiddet baştan hezimete kodluyor seyirciyi. Yani ‘kadın oyunları’ yalnızca var olanı gösterip hudut uçlarımızı duyarsızlaştırmak yerine umut vermeli, bu şiddet sarmalından çıkış ihtimallerini sunmalı seyircisine. Yalnızca ağlatarak, baş sallatarak ve en sonunda tiyatro salonundan ayrılırken işte daima o bildik tondan iç çektirmemeli. Birbirini tekrarlayan o kadar çok işin ortasında bu oyunun kendini başkalarından sıyıran taraflarından biri Ayten’in isminin olması. Onun umudunun, çabasının olması ve bir adam üzerinden tanımlanmaktansa kendi varlığıyla hayatta tekrar beden bulması. Babayı öldürmeden birey olamayan erkek çocukları üzere kocayı öldürmeden bayan olamayanların dünyası. Ancak Ayten mecazda değil sahiden bir adamı öldürerek var oluyor. Zorbalığıyla kocasına benzeyen öteki erkeği, buzlu camı olan kapının gerisinde öldürüyor. Zira her yer kocasına benzeyen adamlarla dolu. Çocukluğundaki konutu, kendi meskeni, paklığa gittiği evler… Şiddet mağdurundan katil olmaya varan bu yol elbette ki umutlu çıkış yolu değil. Müellif Alis Çalışkan da muhakkak ki bu sorunları kendine keder edinmişlerden. Ayten karakterini bir ipin üstünde yürütürken bu ayrımı çok yeterli bir yerden ele alıyor. Akışta oyuncuya da seyircisine de nefes alacak alanlar yaratmış. Ritmi, tartımı istikrarlı bir oyun çıkmış karşımıza.

Oyuncu Pınar Güntürkün o denli bir Ayten oluyor ki ömrü uzunluğu bu rolü beklemiş sanırsınız. Eski dönemden hala devam eden ‘Tırnak İçinde Hizmetçiler’ oyunundaki performansı ile de aklıma yazdığım oyuncu, Ayten’i bir tip olmaktan karakter olmaya tüm samimiyetiyle taşıyor. Türküler oyuncunun hayatında daima olmuş, İç Anadolu’yu yeterli bilmenin avantajlarını da birleştirince Ayten ete kemiğe bürünmüş seyircisiyle sohbet ediyor. Onun yaşadıklarını dinlerken mukadderat kurbanı olmaktan kendini çıkartan anlatım lisanı ona acımak değil onun yurdu olmayı hissettirtiyor kalplerde.

Mekânın pavyon tuvaleti seçilmesi de içinde barındırdığı manalarıyla etkileyici. Bir erkek dünyasından çıkıyor bayanın var oluş kıssası. Pavyon bir bayanın isteyerek çalışacağı bir iş yeri değil. Birçok sefer birileri tarafından zorla ya da birilerinden kaçarken ‘iş’ olan bir yer. Erkeklerin çözüldüğü kimi vakit en zayıf hallerine döndükleri yer. Oyun içinde pavyonda hayatına devam eden öteki bayanların da kıssalarını duymak anlatımı zenginleştiriyor.

Bavuluna sığacak ya da gittiği yerde basitçe bulunabilecek materyallerle kurulan bu sahne ile Pınar Güntürkün her yere turne yapabilir. Tiyatro sahnesi bile gerekmeden bir bakmışsınız açık havada, bir parkta sizinle. Evet daima İstanbul oyunlarını yazıyorum, hafızanızda küçük bir parantez açıyorum. Böylelikle İstanbul dışı okurlarımız ya buraya geldiklerinde ya da oyunlar sizlerin yaşadığı yere turne yaptığında fırsat bulup uygunlaşmak için sanata sahip çıkın diye.

Geçmişte yazdığım bir yazımdan alıntılayarak bu haftayı siz okurlarımı biraz rahatsız ederek kapatıyorum. ‘‘Eşitsizlik önlenebilir, gereksiz ve adil olmayan bir durumdur. Bunun genetik, fizyolojik ya da biyolojik bir üstünlük olarak erkekler tarafından kullanılabilecek bir yanı aslında yoktur. Biyolojik olarak ayrılmış cinsiyetin, toplumsal cinsiyet ayrımına nasıl dönüştüğünü görmek için mahremiyet kavramını anlamak gerekir. Bu mahremiyetin merkezine bayan konulduktan sonra yanına namus ve aile kavramları da konularak bayanı meskene kapatmak epeyce kolay olmuştur. Bayanların mal, köle üzere algılanmasına karşılık erkeklerin başkan, savaşçı, kahraman pozisyonunda olmaları saygın ve güçlü (!) olan erkeğin bayana şiddetini doğal bir hak olarak yaşamasına neden olmuştur. Bayana şiddetin aile içinde fizikî, ruhsal, ekonomik ve cinsel olabileceği üzere, silahlı çatışma yahut savaşlarda sistemik tecavüz, cinsel kölelik, gebeliğe zorlama, gözaltında taciz ve tecavüz, siyasal yaşama bayanların katılmasının önlenmesi, töre cinayetleri, kızlık zarı muayenesi, zorla evlendirme, bayan intiharları, işyeri-sokakta cinsel taciz, kız bebek gebeliklerinin sonlandırılması, kız çocuklarının ihmali de şiddetin diğer boyutlarıdır. Bayanların neredeyse üçte biri uğradıkları şiddetin kendilerinin davranışları nedeniyle olduğunu belirtmiştir. Şiddete sessiz kalmak, kabullenmek epeyce yaygın bir davranıştır. Şiddetin akabinde fizikî hasarlar, depresyon, yetersiz beslenme, toplumsal izolasyon, travma sonrası gerilim bozukluk, inançlı olmayan cinsel bağlantı nedeniyle gebelik, cinsel yolla bulaşan hastalıklar, intihara eğilim sık görülen bozukluklardır. Bayanların istenmeyen gebeliklere zorlanmaları, gebelik sırasında gördüğü şiddetle bebek ve anne hayatını tehdit eden komplikasyonların oluşması, sıhhatsiz şartlarda yapılmak istenen düşükler ve cinsel yolla geçen birçok hastalık nedeniyle ömür uzunluğu tedaviye gereksinim duyacak hale gelmeleri şiddetin lisana getirilmeyen sıhhat sıkıntılarıdır.’’