İslam tarihçiliğinde Hamidullah mührü

ATIF KEMAL ER

Muhammed Hamidullah ismi geride bıraktığı kıymetli eserler ve yetiştirdiği talebeler münasebetiyle bu topraklara ilişkin ve bizden bir isim. Hayatının yalnızca 25 yılını Türkiye topraklarında dersler ve konferanslarla geçirmiş olması, onun ismini bizde daha bariz hale getirmektedir. Muhammed Hamidullah Hoca hayatını üzerine bina ettiği Peygamberimizin ahlakıyla inşa etmiş, ilmi çalışmalarını da yeniden bu disiplinle sürdürmüş bir isimdir lakin hayatta iken otobiyografisini yazmamıştır. Bu yüzden hakkında yapılan çalışmalar hasebiyle hâlâ eksik kareleri tamamlamaya çalışıyoruz. Abdulkadir Macit tarafından kaleme alınan İslâm tarihçiliğinin Yeni Siması Muhammed Hamidullah (Beyan yay. 2022, 204 s.) isimli eser de bu eksik kareleri tamamlama çabalarından birisini oluşturuyor. Müellifin farklı vakitlerde Muhammed Hamidullah Hoca ve yapıtları üzerinde yürüttüğü okumalar, atölye çalışmaları ve analiz kümelerinin hülasası olarak eser karşımıza çıkıyor. Aslında bir analiz denemesi olarak söz edilen çalışma altı kısımda Muhammed Hamidullah Hocanın İslâm tarihi yazıcısı olarak hem alana katkısını hem de bu istikametiyle portresini ortaya koyuyor. Birinci kısımda Hamidullah’ın bir tarihçi olarak hayat gayesi, ikinci kısımda bir İslâm tarihçisi olarak ayırt edici özelliği, üçüncü kısımda İslâm tarihi anlayışı, dördüncü kısımda İslâm tarihi yazıcılığı yolunu ele alma ve analiz denemesi, beşinci kısımda İslâm tarihine dair kaynak anlayışı, kaynakları ve İslâm tarihine dair yapıtları, altıncı ve son kısımda ise Hamidullah’ın siyer yazıcılığı bahis edilmiş.

KÜTÜPHANE KÖSTEBEĞİ

Hamidullah’ın hayat çizgisinde 1924 yılında Topluluk Nizâmiye’yi bitirdiği tarihten itibaren 1996 yılında hastalandığı vakte kadar en dikkat cazibeli konunun vakit kaybı olduğuna dikkat çeken muharrir Macit, onun İslâm tarihini yazmak için adeta dakik bir makine üzere çalıştığını, hatta bu yüzden gün uzunluğu yediklerine ve içtiklerine dahi azami dikkat gösterdiğini belirtmiş. Bunu pek çok talebesinin beyanlarında da görüyoruz ki Hindistan’dan Avrupa’ya kadar gittiği ülkelerde kütüphanelerden çıkmayışı hasebiyle “kütüphane köstebeği” sıfatı kendisine verilmiş.

Onu bir İslam tarihçisi olarak öteki tarihçilerden ayıran konuları da muharrir başlıklar halinde sıralayarak örneklendirmiş. Ayırt edici birinci özellik olarak lisaniyatı ortaya koyan muharrir, Hamidullah’ın tarih çalışmaları dışında gerekli olan doğu ve batı lisanlarını bilmesi, lingusitik yeteneğinin onun ayırt edici özelliği olduğunu belirtiyor. Bilhassa Paris’te oryantalistlere karşı kompleksinin olmaması için iki kolda doktora yapmış, bu durum da lisan öğrenmesinde tesirli olmuştur. O denli ki kitapta da belirtildiği üzere 10 lisanda uzmanlaşmıştır. Hatta 84 yaşında iken Endonezya ve Tayland lisanları dahi öğrendiği nakledilmektedir. İkinci olarak Kavram tarihçiliği ve Filolojik Kavram Analizi özelliğini zikreden muharrir, bunu da Hamidullah Hocanın ileri derecede soyut düşünme kabiliyetine bağlar. Bundan dolayıdır ki İslam tarihine dönük kavramsallaştırmalar yapan bir tarihçi olarak örneklendirilmiştir. Müellif bu hususiyeti de “Vezirlik ve Merkezi İdare” ve “Haram sözünün anlamı” başlıkları ile örneklendirmektedir. Kitapta Hamidullah Hocayı başka İslam tarihçilerinden ayıran başlıkları ise şu biçimde sıralanır: Sade bir lisan kullanması, şahsi gözleme yer vermesi, yetişmesinde tesirli olan isimlerin çeşitliliği ve büyüklüğü, çok taraflı ve boyutlu ilim anlayışı üzere başlıklar sıralanmıştır. İslam tarihini insanlık tarihinin akışı içerisinde ve onun bir modülü olarak kıymetlendirmiş, farklı ilim kısımlarını bu bakışla mezcederek yorumlamış olan Muhammed Hamidullah Hoca İslam tarihi yazıcılığında silinmez bir iz bırakarak bu dünyada ayrılmıştır. Ruhu şad olsun.