İZMİR – Uğraş alanlarında bize müzikleriyle eşlik eden bir küme Praksis. Seyahat Direnişi günlerinden de hatırlayacağımız küme 11’nci yaşını yeni bir albümle kutluyor. Son albümü ‘Ferman-Derman’, geçtiğimiz ay dinleyicilerle buluştu. Müziklerinde her vakit toplumsal çabalara ses olan küme, bu albümde tıpkı vakitte Kürtçe müziklere yer verdi.
Tabii 11 yıl az bir mühlet değil, hele ki Türkiye’nin son 11 yılı hiç de az bir müddet değil. Tüm bu vakit dilimi içerisinde Praksis Müzik Kümesi ile ‘Ferman-Derman’da yer alan müziklerin kıssalarını ve geride bıraktığımız periyodun tanıklıklarını konuştuk.
Son albüm ile kelama başlayalım. “Bahar geliyor. Gözlerimizde kayıplarımızın nemi var ve aşikâr ki kalacak uzun bir müddet daha lakin öfkemiz ve coşkumuz da en az hüznümüz kadar güçlü” kelamlarıyla albümün duyurusunu yaptınız. ‘Ferman Derman’ın seyahati nasıl oldu?
Bir yandan zelzelenin yaralarını sarmakla ilgili dayanışma işlerine, İzmir’e gelen şahıslara eşya bulma, konut bulma, bölgeye gönderilecek erzakları toplama, taşıma, ulaştırma işlerine omuz attık. Ama bir yandan da bu periyotta kelamın söylenmeye devam etmesi gerektiği de aşikar. Sonuçta sömürücülerin, afeti felakete çevirenlerin deşifre edilmesi ve dermanlarımızın açığa çıkarılması uğraşımızda, en âlâ aracımız müziklerimiz. Moral motivasyon manasında da bizi canlı tuttu bu üretim süreci. Kelamımızı -bugüne kadar da daima söz ettiğimiz biçimde- en uygun bildiğimiz şeyle, müzikle lisana getirmiş olduk.
Ortaya çıkan müzikleri tekraren çalarak düzenledik, sonra müzikleri 20-25 kişilik topluluklara çalıp fikirler aldık. Bu fikirlerin de tesiriyle müzikler son hallerini aldı.
‘TEMASIMIZIN OLMADIĞI LİSANLARDA BESTE YAPMAK GERÇEK GELMİYOR’
Teker teker müziklerden devam edeceğiz fakat dikkate çeken bir şey var, o da elimizdeki bu albüm tıpkı vakitte Praksis’in birinci ‘çok dilli’ albümü oluşu. Albümün bu açıdan hikayesi nedir?
Aslında bizim hiçbir vakit ‘çok lisanlı bir albüm yapma’ gayemiz olmadı. Yani ‘bütün lisanlarda müzikler yapalım’ üzere bir lisan indirgemeci yaklaşım yanlışsız gelmiyor, ‘çokkültürcülük’ problemi üzerinden temasımızın olmadığı toplulukların lisanında müzikler bestelemek gerçek gelmiyor.
Daha evvel müziklerimizde bir cümle de olsa kullandığımız Kürtçe cümleler var. 2013’te yayınladığımız ‘Sokaklarda İsyan Var’ albümünde tıpkı ismi taşıyan Sokaklarda İsyan Var (Li Ku Çeyan Serhildan)(1) isimli müzik, tam o periyodu yansıtan bir müzikti: Türk ve Kürt halkları sokaktaydı ve güçlü bir direniş sergiliyorduk büyük kitleler halinde. Bu müzik hem Seyahat’e hem de bizim Kürt özgürlük hareketine bir selamdı. Yeniden Kobane sürecinde Biji Berxwedan(2) diye yalnızca nakaratı Kürtçe olan bir müzik yazmıştık.
Bu albümde bizim kolektif düzeneğimizin içinde bu hususun öznelerinin oluşması, yani “Kürtçe müziklerle da kelamımızı söyleyelim” diyen birilerinin olması burayı öne çıkarttı.
‘KÜRT MESELESİNE DAİR BİR MÜZİK İLLA KÜRTÇE OLMAK ZORUNDA DEĞİL’
Peki bu temas eforu sonuç buluyor mu? Mesela ki Kürt halkı ile bu müzikler buluşabiliyor mu?
Praksis birinci konserini Amed Müzik Festivali’nde yaptı. Hatta değişik bir anımız var onunla ilgili. Gittiğimizde sahne ardında yer alan pankartta ‘Praksis’ yazıyor, bir de fotoğraf var, baktık fotoğraftaki şahıslar biz değiliz. “Ya nasıl iştir bu, biz değiliz bu fotoğraftakiler” dedik, düzenleme komitesindekiler de “Praksis yazdık internete bu fotoğraf çıktı. İndirdik koyduk pankarta” diye cevap verdi. Böylelikle anladık ki bizden evvel kurulmuş öteki bir Praksis var ve artık iki tane Praksis kümesi var. Sonrasında ‘Öz’ Praksis’e ulaştık. Dedik “Biz de birebir ismi koymuşuz sorun olur mu?”, dediler ki “Sorun olmaz, herkesin Praksis’i kendine”. Ortadan baya bir vakit geçtikten sonra çakışmalar başladı ve onlar dayanışma gösterip “Siz yeterli gidiyorsunuz, biz isim değiştirelim, siz Praksis ismiyle devam edin” üzere bir kıyak yaptılar bize. Bu türlü bir dayanışmayla başladı Praksis. Köklerimizse Amed Müzik Festivali’ne değmiş oldu.
Kürtçeyle bağlantımız, Kürt özgürlük çabasıyla bağlantımız her vakit var; bu çabayı görüyoruz ve biliyoruz, legal buluyoruz. Münasebetiyle bu gayretle temas edebilecek bir sürü müziğimiz var. Bizim için yapacağımız müziğin hangi lisanda olduğu, birincil bir belirleyen değil. Kürt problemine dair bir şarkıyı illa Kürtçe mi söylemek gerekiyor? Bizce hayır. Birinci soru buydu. İkinci soru da “Kürtçe ne söylüyorsun?” sorusu. Yani Kürtçe müzikler yapıp kavun-karpuz anlatmayla sonlu bir içeriğe ikna olmamız mümkün değil.
Kürtçe yapılan müziklerde biz ne anlatacağız? Eşitliği, özgürlüğü, adaleti anlatacağız. Toplumsal cinsiyet rollerinin yerle bir oluşunu hayal edeceğiz. Zorbalığın nasıl yıkılacağını anlatacağız, değil mi? Eşit, özgür bir dünya için çaba eden halkı, devrimcileri anlatacağız. Bizim kaygılarımız, konularımız ve hasebiyle müziklerimiz bunlar; bunların şimdilik Türkçe ve Kürtçe söylenmiş halleri.
Şimdi Türkçe ve Kürtçe var albümün içinde lakin bu coğrafyada geçen sene bizim Önce Temmuz Kültür Sanat Festivali’nde tekrar karşılaştığımız üzere, Arap halkının da sömürü ve asimilasyona karşı bir uğraşı var. O uğraşın de tahminen kelamını taşıyacağız fakat şu an öznesi yok kolektifimizde. Olduğu vakit o da girecek devreye. Tahminen enternasyonalist bir karakter kazandığı vakit bizim temaslarımız enternasyonalist bir nitelik kazandığı vakit tahminen o lisanlarda de müzikler yapacağız, oraya gideceğimizi bilerek, oradaki çabayı destekleyerek. Lakin sembolik/göstermelik seviyede olan çoğulluklar bizi sol liberal kanallara sürükler, bizim burayla ayrımı net koymamız gerek.
Bu ortada uzun vadede kolektifimizin içerisinde Kürtçe müzik yapan bir küme kurma planımız var. Müzikler, üretimler belirli bir sayıya ulaşana kadar bu Kürtçe müzikleri konserlerde çalabilelim, insanlara duyurabilelim niyetiyle Praksis albümüne emaneten almış olduk.
‘ULUS DEVLETLERİN UZLAŞI HUDUTLARINDA BİZ ÖLÜYORUZ’
Albümde birinci evvel karşımıza ‘Sînor’ çıkıyor. Bu müzik bize ne anlatıyor?
‘Sînor’ bir hudut müziği. Geçenlerde Midilli’deki Binio’dan(3) gelen arkadaşlarla da konuştuğumuz üzere bu toprakların en önemli sıkıntılarından biri ‘sınır’ sorunu. Ulus devletlerin uzlaşı sonlarında bizler ölüyoruz… Akla Roboski geliyor. Bu topraklardan botlarla Avrupa’ya gitmeye çalışan beşerler geliyor. Ya da bu uğraş esnasında oraya ayak basmadan, ‘geri itme’ siyasetleri ile öne yesyeni diğer bir hudut çekiyor.
‘Sînor’ müziği da aslında bütün sonları “Arkadaşın uçurtması hudutta kaldı. Bir de meyyit vücudu orada kaldı, fakat umutları sonu geçti” sözüyle anlatıyor.
Peki müzik kelamlarının ardında kim var?
Genelde kolektif bir biçimde yazıyoruz. Doğal ki birileri malzemeyi getiriyor. Bazen bir kişi oluyor, bazen birkaç kişi oluyor. Bazen hiç dokunulmuyor o gerece, bazen baştan yaratıldığı da oluyor. Kolektifimizin içinden ve dışından katkılar geliyor. Bu ruh ile oluşuyor müzikler. Hasebiyle müzik üreticileri o birinci fikri getiren kişi değil, çabamızın, kolektifimizin kendisi oluyor.
‘AŞKIN ÖZGÜRLÜK HALİ’
O halde başka müzikler üzerinden devam edelim. ‘Azadî’ isimli müziğin kelamlarında ise Kürt edebiyatının değerli isimlerinden biri, Şêrko Bêkes’i görüyoruz sanırım?
Evet ‘Azadî’ ve ‘Eger’ müziklerinin kelamlarında Şêrko Bêkes’in şiirleri yer alıyor. Son devirde kendisini okuduk, onun üzerine eğilmiş olduk. Azadî’de şair etrafındakilere, ağaca kulak veriyor, toprağa, suya kulak veriyor. Bunların hepsi aşkından bahsediyor. Sonrasında aşka kulak verdiğinde de aldığı yanıt özgürlük oluyor: “Aşkın özgürlük hali”.
‘Eger’de de şair şiirini bir mevsime benzetiyor: “İçinden gülü çıkarırsanız bir mevsim ölür, yâri çıkarırsanız iki mevsim ölür, ekmeği çıkarırsanız üç mevsim ölür, özgürlüğü çıkarırsanız bütün yılım ölür, kendim de ölürüm…”
Bu şiirleri seçmemizdeki temel, şiirlerin toplumsal gayret ile bağlamlanıyor olması ve kurduğu imgelerle dünyamızı genişletiyor, ferahlatıyor olması.
‘KAYIT TEKNİĞİ BUGÜNKÜ HAYATIMIZDAN NÜVELER TAŞIMALI’
Albümü yaparken siz Praksis olarak neler öğrendiniz? ‘Ferman Derman’ size ne kattı?
Öncelikle albümde hücum-kanal kayıt tekniğini kullandık. Bu kıymetli. Olağanda stüdyoya girip farklı vakit ve yerlerde tek tek çalınıp söyleniyor. Yanlış çalarsa çabucak durduruluyor, müdahale ediliyor düzeltiliyor, en sonunda da bunlar birleştiriliyor.
Bu albüm için prova odasında oturduk ve o anda çaldık. Böylelikle müzikler diriliği, canlılığı tuttu ve doğallığını korudu. ‘Steril’ olmasının önüne geçti bir bakıma. Piyasanın da dayattığı, o kulaklığı taktığında hissettiğin kalıp müziğin de dışarısında ‘kirliliğini’ ve ‘doğallığını’ koruyan bir şey olarak atak kanal kayıt tekniğini tercih etmiş olduk. Bu da hepimiz ismine çok öğretici oldu.
Daha evvelki kayıtlar da atak kayıt değil miydi?
Tekil kayıtlarda kullanmıştık hamle kanal tekniğini lakin çoklukla stüdyoda kanal kayıt halinde yapıyorduk kayıtları. Bu albümle birlikte yeni bir kayıt deneme biçimine gerçek kaymış olduk. Bu ‘zaman ve yerin ortaklaştırılmasına’ dayanıyor. Oburu vakit ve yeri kopartıyordu, müzisyenin kendi üretimine yabancılaşmasını sağlayan bir biçim aslında: On gün evvel birisi gitarı çalmış, on gün sonra öteki bir kentte birisi davulu çalmış, onları birleştiriyorsun müzik oluyor. Bu da müziğin, icra etmenin, müzikal performansın vakit ve yer bağlamından koparılması manasına geliyor. Kültür sanayisinin hüneri bu. Steril sonuç elde etmek için de yapılıyor. Fakat bizim müziklerimizde anlattığımız bu türlü cilalı, ‘mükemmelliklerle’ donanmış ‘ideal’ bir dünya değil; bilakis bugünkü hayattan yarını kurmaya dönük bir efor olduğu için bugünkü ömrümüzden ve kurmak istediğimiz dünyadan kimi nüveleri taşımak zorunda. Bunlar birebir vakitte teknik nüveler de olmak zorunda. Bu türlü bir fikriyatı müziğe geçirmeye yanlışsız en azından bir adım atmış olduk.
KAZIM KOYUNCU’NUN NEWROZ SELAMI: ‘BARIŞIN SAVAŞI BUGÜN’
Albümde dikkat cazip bir öteki müzikse ‘Denizlerin Çocuklarından Dağların Çocuklarına Selam’. Bu kelamlar bize Kazım Koyuncu’yu hatırlatıyor. Sizin için kelamlar bu açıyla ne mana tabir ediyor?
Bu müzik temelde Newroz için yapılmış Türkçe bir müzik. Newroz denildiğinde bazen tek başına bir gün, bahara geçiş, ateşin üzerinden atlama merasimi üzere şeyler kast ediliyor. Ancak bizim için, bilhassa de Kürtler ve devrimciler için Newroz daha çok ‘w’ ile yazıldığı tarafta manasını buluyor. Zira burada ateşin üzerinden atlamak aslında neredeyse Prometheus’un ‘ateşi çalmak’ imgesiyle muadil, zalimlere karşı verilen bir çabanın sembolü. Münasebetiyle orada çekilen her halay, açılan her poster, atılan her slogan, söylenen her müzik o çabanın güçlü bir modülü oluyor.
Tabii müzikal manada Newroz sıkıntısına dair pek çok Kürtçe kelamlı katkı var lakin Türkçe katkılar biraz daha hudutlu. Aslında geçen sene Newroz’unda yayınlamaya niyet ettiğimiz bir müzikti. Lakin dökülebildi lisanımızdan: “Barışın savaşı bugün, baharın halayı bugün” mottosu ile yola çıkmış olduk.
Şarkı aslında Karadeniz müziğine has özellikler taşıyor ve içerik olarak da ‘w’ içeren Newroz’a selam vermiş oluyor. İşte bu da bize Kazım Koyuncu’yu çağrıştırdı: Kazım Koyuncu’nun Diyarbakır Newroz’unda sahnesinde söylediği “Denizin çocuklarından dağların çocuklarına selam getirdik” kelamları, bizler için çok sembol bir cümle. Karadeniz insanı dışarıda daima ırkçılık, milliyetçilik, linç üzere sözlerle anılıyorken Kazım, aslında oranın sembol bir müzisyeni olarak Kürt halkıyla Karadeniz’de yaşayan halkların bir aradalığına dair kıymetli bir adım atmış oluyor. Bu, bölgedeki bütün Karadenizli müzisyenleri etkileyen bir şeydir.
Tabii yalnızca bu kelam değil; Kazım’ın bütün hali, stili, müzikleri, HES’lere karşı gayrette tuttuğu yer, konuşmaları, metinleri, hepsi Karadeniz müziğine ve daha da kıymetlisi genç Karadenizli müzisyenlere çok büyük ilham olmuştur, bizlere de ilham olan bir şeydir bu. Hem bu türlü bir hürmet atfetmek hem de bu bakış açısının devrimci müzisyenlik içerisinde devam ettiğini göstermek için bu türlü bir isimle sembolleştirmiş olduk. “A—b—C ihtilal olsun bu gece” naralarının coşkusunu tüm coğrafyaya taşımaya çalıştık.
‘BÜTÜN MÜZİKLERİMİZ BİR PERİYOT TANIKLIĞI’
‘Biz Bu Oyunu Bozarız’ müziğinde da yeniden bir atıf kelam konusu sanırım?
Bu da Tatar Ramazan’dan alıp çoğullaştırdığımız bir replik üzerine kuruldu. Aslında bütün müziklerimiz bir periyot tanıklığı. Hasebiyle sınıf gayretine dair tıpkı vakitte modülü olduğumuz bir tanıklık. ‘Ferman-Derman’ diyalektiği de bir sınıf aykırılığına dayanıyor. Yalnızca tanıklık etmek olsaydı sıkıntımız, bir ayna fonksiyonu görürdük. Fakat bir ayna ve bir çekice muhtaçlık var bu dünyayı değiştirmek için. Çekicimizin kendisi o mottomuz oldu, “Ferman sizdeyse derman bizdedir” üzere siz-biz aksiliğiyle müzikte formülize etmiş olduk.
‘ALGORİTMA TARAFSIZ DEĞİL’
Telifin ortadan kaldırıldığı Copyleft tartışmasını bir halde siz de yürütüyorsunuz. Müziklerinizi herkese ulaşılabilir kılıyorsunuz. Fakat bu telif problemine soldan bir alternatif evvelce, Mp3 devranında daha kolay yapılabiliyordu. Şu an ise işler Spotify ya da YouTube üzere platformlarla birlikte biraz daha karmaşıklaştı. Bugünlerde yapıtlarınızın ‘telifi’ ya da daha kabaca söylemek gerekirse ‘mülkiyeti’ üzerindeki bu tartışmayı nasıl yapıyorsunuz?
Copyleft, halk sponsorluğu ve özkaynak. Bunlar her albümde bizim temellerimiz. Bunları birlikte ele aldığımızda bir bütünlük ortaya konulabiliyor. Copyleft uğraşı, sermayenin Mp3 periyodunu aşma eforu olarak ortaya çıkan streaming atağı ile kısmi olarak bir düşüş yaşadı. Yalnızca müzik alanında değil, tüm fikri eserlerle ilgili copyleft bir ölçü geri çekildi, bir ölçüsü da sistem tarafından soğuruldu. Mesela bir ‘no copyrighted music’ piyasası oluştu! Copyright’ın temel fonksiyonunun devlet ve şirket egemenliği olduğu fikri içselleştirilmeli ve copyleft’in de bu sistemin yıkılması çabasıyla bağı güçlenmeli.
Ama artık bilhassa her yerde de öbür denmeler var. Zira beşerler şunu anladılar: Evet, Spotify’da 70 milyon müzik var ve “Şarkılarımız Sezen Aksu ile tıpkı platformda!” kıssası aslında bir yanılsama. Zira orada bizim müziklerini dinletecek bir algoritma yok. Hatırlamakta beis yok: Algoritma tarafsız değil. Giderek internetin ‘demokratik’ cilası da çözüldüğü için bu hususta yurt dışında çeşitli Spotify’a karşı uğraş formları var. Justice at Spotify(4) üzere kampanyalar var. Bunlar alışılmış salt ekonomik tabanlı kampanyalar. Biz sıkıntının daha sistemsel kısmına baş yoruyoruz.
Yine kolektifimizin bir çalışması olan Şubadap’ta(5) bir uygulamayla bunu denemeye başladık. Reklamsız ve fiyatsız insanların ulaşabileceği bir uygulama koyduk ‘ŞubadApp’ diye. Bu sayede YouTube ve Spotify’a hiç girmeden beşerler müzikleri dinleyebilecek, ön belleğe kaydederek interneti olmadan da dinleyebilecek. Zira bu müzikler toplumun özgürleşme çabasının müzikleri. Biz bunu kimden gizleyelim? Niçin ortaya reklam, şirket koyalım? Evet, zorundayız, hâlâ YouTube’a ve Spotify’a zorundayız. Bunu bir çelişki olarak görüyoruz ve içinde bulunuyoruz bu çelişkinin de. Bir ayağımız içeride, bir ayağımız dışarıda. Bunun gücüyle birlikte o içeridekilerle birlikte, dışarıya hakikat çıkmanın itici gücünü yaratmamız gerekiyor. Bu sebeple de kolektifimizin tüm kümelerinin müziklerinin olduğu bir platformu da ayrıyeten yaratacağız. Yapabilirsek öbür devrimci müzik kümeleriyle da bu dinleme ortamını ortaklaştırmaya çalışacağız.
‘MÜCADELE VE SANAT DAİMA EŞ VAKİTLİ HAREKET ETMİYOR’
Albümünüzün yayınlandığı yıl, tıpkı vakitte Praksis’in 11’inci yıldönümü. Fakat tıpkı 11 yıl yaşadığımız ülke için de tarihî manada epey değişken ve kritik yıllardı. Geçmişten bugüne baktığımızda Praksis’in öne çıkan istikametlerinden bir tanesi her vakit için müziklerini gayret alanlarına taşıması, buralarda icra etmesi oldu. Tahminen bu bahisten genel olarak da bahsedebiliriz lakin sormak istediğim asıl şey, bu yıllar içerisinde alanlarda müzik yaparken bu alanda varoluşa dair rastgele bir değişim/başkalaşım gözlemlediniz mi? Burada değişen/başkalaşan ilgi olabilir, biçim olabilir… Kelamın özü alanda oluşun 11 yılı nasıl oldu?
Müziğimizin, uğraşın modülü olduğunu savunuyoruz ve müziği tek başına sunulan, insanların yalnızca izleyici pozisyonunda olduğu bir şeyden fazla, aksiyonun, özgürleşme uğraşının özneleştirici ve güçlü bir kesimi üzere gördük bugüne kadar. Aslında bunu en ağır da Seyahat periyodunda gördük. İşin ilginci Gezi’de yayınladığımız müzikleri Gezi’den evvel yapmıştık biz. Yani o vakit bu kadar ‘direniş’ ve ‘isyan’ müziği insanlara pek de gerçek gelmiyordu. Lakin bir anda ülkede milyonlarca insanın TOMA’ya taş attığı bir devir yaşadık. Hasebiyle o müzikler yerli yerine oturdu. Bu bize bir bilgi veriyor aslında: Uğraşın kültür-sanatıyla gayretin kendisi elbette çok bağlı lakin her vakit eş anlılıkla gitmeyebiliyor. Biraz o önde oluyor, biraz başkası önde oluyor. Onun için gündemi aşan, ufuğu gören üretimleri yapma motivasyonunu daima korumak gerek.
Bizce milat 7 Haziran 2015. Seyahat sürecinin tüm tesirinin kaybolduğu, biraz seçimin onu soğurduğu, bir yandan da birkaç ayda bir ülkede çok büyük travmatik olayların olduğu, devletin baskı sistemini sertleştirdiği ve başta siyasal bir ortaya gelmeler olmak üzere bütün toplumsal, sanatsal birliktelikler, hak arama biçimlerinin üzerine çöktüğü açık bir faşizmin üstten aşağı balyozunu yaşadık, hâlâ devam ediyor aslında bu süreç.
‘ESKİDEN UĞRAŞ EDEN BEŞERLER BİZİ ARARDI, ARTIK BİZ ONLARI ARIYORUZ’
Burada ortaya girmem gerekirse şayet, olanaksızlıkların kendi içerisinden yarattığı imkanlara da değinebiliriz tahminen. Toplumsal alanda büyük baskıların yarattığı olanaksızlıklar sonucu alanın daralması bazen ses yükseltilebilen farklı gediklerin açılmasına sebep olabiliyor. Kültür-sanat manasında ve Praksis özelinde bu imkansızlıkların imkanlarına dair neler söyleyebilirsiniz?
Birincisi şu olmuş oldu: Diyelim ki 2013 yılında telefonlarımız durmuyorken, Praksis ayda 10-15 civarı konser yapıyorken, 2015 yılında roller değişti. Şu anda biz arıyoruz, “Biz oraya gelip sizin uğraşınıza dayanak olmak istiyoruz” diye. Mesela Akbelen’de direniş var ya da Flormar’da grev var; Flormar’dan bizi aramıyorlar, biz Flormar’ı arıyoruz: “Arkadaşlar biz Praksis Müzik Kümesi olarak gelip müziği oraya katmak istiyoruz. Zira biz lakin Flormar direnişinden öğrendiklerimizle bu müzikleri yapabiliriz. Tıpkı vakitte da direnişine katacağımız bir coşku da var elimizde. O diyalektik bağı kurabiliyoruz.
1. https://www.youtube.com/watch?v=o06_sIjhzbg&ab_channel=PraksisM%C3%BCzikGrubu
2. https://www.youtube.com/watch?v=UsYFNNWMGnA&ab_channel=PraksisM%C3%BCzikGrubu
3. https://www.gazeteduvar.com.tr/midillinin-multeci-gundemi-balkona-bayrak-asmak-eskiden-ayiplaniyordu-makale-1595167
4. https://www.unionofmusicians.org/justice-at-spotify
5. https://subadapcocuk.org/