Prof. Sözbilir: Sarsıntılardan az ziyanla çıkmak için siyaset üstü yapı lazım

İZMİR – İzmir’in Seferihisar ilçesi açıklarında 30 Ekim 2020’de meydana gelen ve merkez üssü Yunanistan’ın Sisam (Samos) adası olan 6,9 büyüklüğündeki sarsıntıda 117 kişi hayatını kaybetti. Yaklaşık 85 bin kişinin meskenini kaybettiği sarsıntıda onlarca kişi de yaralandı. Sarsıntının ikinci yıldönümünde de yaralar sarılmazken, depremzedeler hala meskenlerine kavuşabilmiş değil.

İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi (DEÜ) Zelzele Araştırma ve Uygulama Merkezi (DAUM) Müdürü Prof. Dr. Hasan Sözbilir ile ikinci yıldönümü yaklaşan İzmir zelzelesini konuştuk.

‘YEREL İDARELER, BİLİMSEL ÇIKTILARI DİKKATE ALMADI’

30 Ekim 2020 Samos merkezli İzmir zelzelesinin üzerinden yaklaşık 2 yıl geçti. İzmir’de 117 kişinin vefat ettiği bu zelzeleyle ilgili geriye dönüp baktığımızda neler söyleyebilirsiniz? Vaktinde gerekli tedbirler alınsaydı kaybettiğimiz beşerler ortamızda olur muydu?

Türkiye 33 bin vatandaşımızın can verdiği 1939 Erzincan zelzelesinden beri zelzele ile ilgili kanunlar, yönetmelikler çıkartıyor. 20 bin civarında can kaybının yaşandığı 1999 Kocaeli ve Düzce sarsıntıları dirençli bir toplum olma yolunda bir milat olarak kabul edilebilir. Türkiye’de birinci sefer 1998-2000 yılları ortasında yapılan İzmir Sarsıntı Master Planı (RADIUS projesi) yapı/bina stokumuzun değerli bir kısmının zelzeleye sağlam olmadığını göstermiştir. RADIUS projesinde zayıf yerler üzerindeki bina stokumuz belirlenmişti. Bunun yanında 2007 yılında İzmir Büyükşehir Belediyesi ve AFAD ile DEÜ-DAUM ortasında yapılan protokol yeterince TÜBİTAK-KAMAG projesi kapsamında Aliağa’dan Menemen, Bayraklı ve Alsancak ile Narlıdere’ye kadar olan tabanlar detaylı bir formda incelenmiş, tabanların sarsıntı sırasındaki dinamik davranışları ortaya konmuş ve bilhassa Bayraklı bölgesine dikkat çekilmişti. Ama bu durum 2000’li yılların başından beri bilinmesine karşın, maalesef gerekli tedbirler alınamadığından 117 vatandaşımızı kaybetmiş olduk. Hülasa mahallî idareler, bilimsel çıktıları dikkate almadı yahut bilimin ne demek istediğini anlayacak bir yapılanmaya sahip değildi. Gelinen etapta, hâlâ daha Türkiye ölçeğindeki mahallî idarelerde yerleşime uygunluk kıstaslarını bilen ve sarsıntıya güçlü bina stokunu sorgulayabilecek bilgi birikimine sahip jeoloji, jeofizik ve inşaat mühendisi bulunmuyor.

”İZMİR ZELZELEYE HAZIR’ DEMEK İÇİN ÇOK ERKEN’

Samos Depremi’nden gerekli dersleri çıkartabildik mi? İki yıl içinde İzmir’de bu istikamette aktif bir faaliyet gözlediniz mi? İzmir, Samos büyüklüğündeki yeni bir sarsıntıya hazır mı?

Türkiye ölçeğinde istatistiki olarak 6 yılda bir yıkıcı zelzele oluyor. Her sarsıntıdan sonra, gitgide azalan bir ivme ile çalışmalar yapılıyor. Türkiye 2015 yılında imzaladığı memleketler arası SENDAİ kontratı kapsamında afet risk azaltma yolunda kıymetli adımlar atmaya başladı. Daha evvel afet sonrasına yönelik bir çıkış noktası ile yapılan çalışmalarda, bilhassa bu tarihten sonra afet öncesine odaklanıldı. Bu kapsamda 2021 yılında 81 ili kapsayan Vilayet Afet Risk Azaltma Planları (İRAP) yapıldı. Akabinde 8 Temmuz 2022 yılında Türkiye Afet Risk Azaltma Planı (TARAP) Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girdi. Bu planlarda ilgili kurum ve kuruluşların yapmakla mükellef oldukları yüzlerce hareket var. Örneğin İzmir ili için 227 hareket var.

Herkes yeterli niyetle bir şeyler yapmaya çalışıyor ancak sanırım siyasi nedenlerden dolayı bilhassa mahallî idareler sarsıntı ziyanlarını azaltmaya yönelik atılımları bir türlü gerçekleştiremiyorlar. Bunun en büyük nedeni danıştıkları insanların yetersizliği ve bahisten bihaber olmalarından kaynaklanıyor.

30 Ekim sarsıntısından sonra TÜBİTAK, AFAD ve başta DEÜ olmak üzere birçok üniversite zelzele araştırmalarına yönelik proje davetlerine çıktı. Zelzelelerin sismik kaynaklarını oluşturan canlı fayları anlamaya yönelik çalışmalara sürat verildi. Bu çalışmalar hem karada ve hem de denizlerimizde yürütülüyor. Mikro bölgeleme çalışmalarına da sürat verildi. Ancak memleketler arası seviyede 1970’li-80’li yıllarda tamamlanan mikro bölgeleme çalışmaları, İzmir’de yeni başladı. Bu türlü olunca, doğal ki “İzmir sarsıntıya hazır” demek için çok erken.

Hasan Sözbilir

Peki, İzmir’de yapı stoku bakımından zelzeleye hazırlık çalışmalarını kâfi buluyor musunuz?

Tabii ki kâfi değil. Yapı stoku çalışmaları 20 yıl evvel bitmesi gereken çalışmalar aslında. Olağan kaidelerde bina yapılırken gerekli bilgiler olması gerektiği üzere depolansa ve sorgulanabilir bir bilgi sistemi kurulmuş olsa, günün sonunda kentsel dönüşüm ve güçlendirme çalışmalarının tümü bitmiş olurdu. Artık kaplumbağa süratiyle yapı stoku envanterini çıkartmaya çalışıyoruz. Yapılması gereken şey, siyaset üstü bir yapılanma ile Türkiye’deki tüm yapı stokunun tek bir elde toplanmasıdır. Bu kapsamda mahallî idareler ile devlet kurumlarındaki bilgileri birleştiren merkezi bir yapılanmaya gereksinim var. Türkiye’nin 81 vilayetinde belli standart ve kalitede uygulanabilecek bir zelzele bilgi sistemine muhtaçlık var. Biz DEÜ olarak Üniversite Araştırma Takviye Programı (ADEP) kapsamında, sarsıntı ile ilgili resmi kurum ve kuruluşlarla birlikte “Türkiye için Zelzele Master Planı Standartlarını Belirleme Projesi”ni (TÜRDEMAP) başlatmış bulunuyoruz. Bu proje ile 81 vilayette uygulanabilecek canlı fay, taban ve bina envanterinin çalışma standartlarını belirlemiş olacağız. Bu standartlar daha sonra ziyan azaltma ve kayıp kestirim tahlillerinde kullanılacak.

‘YERLEŞİM YERLERİNDEN GEÇEN 100 CİVARINDA CANLI FAY VAR’

Ege Bölgesi’nde sarsıntı riski yüklü olarak hangi bölgelerde ön plana çıkıyor? Yakın gelecekte zelzele riskine dikkat çektiğiniz bir bölge var mı?

Ege Bölgesi dünyanın sismik istikametten en faal alanlarından birisi. Büyük çoğunluğu yerleşim yerlerinden geçen 100 civarında canlı fay var. Bu fayların yalnızca 10 tanesi son 100 yılda kırılarak can ve mal kayıplarının yaşandığı yıkıcı zelzelelere neden oldu. Bu 10 adet fayın tekrar zelzele üretebilmesi için yüzlerce yıl geçmesi gerekiyor. Ama geriye kalan 90 adet fay 1900 yılından evvelki tarihî devirlerde kırılmış. Bölgede 1000-5000 yıldır sarsıntı üretmeyen faylar var. Balıkesir, Manisa, Denizli, Afyon, Kütahya, İzmir, Aydın, Muğla üzere vilayetlerimizde bu faylar mevcut. Türkiye ölçeğinde 20 başka yerde zelzele üretme vakti gelmiş faylar var.

Yapılması gereken; mevcut durumumuzu çok düzgün tahlil etmemiz gerekiyor, İRAP ve TARAP planlarında belirlenen hareketlerin öncelik sırasına nazaran süratlice uygulanması, toplumun sarsıntı öncesi, sırası ve sonrasında neler yapması gerektiği konusunda daima bilinçlendirilmesi, bilhassa lokal idarelerin sarsıntı ve öbür afetlerden en az ziyanla çıkmak için siyaset üstü bir yapılanmaya gitmesi gerekiyor. Hâlihazırdaki lokal idare anlayışı ile zelzeleye karşı dirençli bir toplum olma talihimiz çok zayıf.