Şebnem İşigüzel: Biz toplum olarak olgun değiliz

Yazarlık hayatının otuzuncu yılını dolduran Şebnem İşigüzel’in geçtiğimiz aylarda ‘Memoria’ isimli bir romanı çıktı. Everest Yayınları etiketine sahip olan ‘Memoria’, bin sayfaya yakın hacmiyle de dikkat cazip.

Biz de bu vesileyle, bir dedeyle torunu üzerinden Türkiye’nin yüzyıllık serüvenini kurmaca bir dünyada yine yaratan İşügüzel’e sorularımızı yönettik.

‘TARİHİ KISSA ETMEYİ DAİMA SEVDİM’

‘Memoria’ nasıl ortaya çıktı? Yazım sürecine dair bize neler anlatmak istersiniz?

Dününden çok bugünüyle ortaya çıktı aslında. Cumhuriyet’i temsilleştirebileceğimiz apartman vardı evvel. Akabinde o dehşetli sona bağlanacak geçmiş kıssası belirdi. Yüzyıl evvel Karılar Tekkesi’ndeki başlangıcı bulduğum anda rahatladım diyebilirim. Yüzyılın kıssasını yazmaktan büyük bir haz alacağımı biliyordum. Tarihi öykü etmeyi daima sevdim. Bu kez işin içinde İstanbul da vardı. Yüzyılı yazmaya baş yoruyordum ancak bugünün kutuplaşması ve yaşantısı da benim için kıymetliydi. Ayrıyeten ikisinin istikrarı neredeyse paralelliği ikililiği. Bugünü bulunca geçmiş gerimden geldi. Uzun bir seyahat olacağının farkındaydım.

Her şeyin giderek hızlandığı, giderek kısaldığı ve buna karşılık tüketimin çok istikametli bir biçimde arttığı günümüz yapay zeka çağında yaklaşık bin sayfalık tarihi bir roman yazmak nereden bakarsak bakalım saygıyı hak ediyor. Yazmaya başlarken bu hacimde bir eser yaratacağınızı bilerek mi masaya oturdunuz? Bahsettiğim toplumsal tüketim alışkanlıkları, sizce edebiyatımızı etkiliyor mu?

Evet evet. Aslında birincinin bin sayfalık bir yapı kurmayı, bin sayfalık bir roman yazmayı başa koymuştum. Bunun yeni vakte uygun olmasın istiyordum. Yani kronolojik bir yüz yıl anlatma kolaycılığına kaçmak istemiyordum. Bu yüzden neredeyse başımda, kendi zihnimin dijital platformunda diyeyim, kendi dizimi çektim. Ben de herkes üzere toplumsal medyayı, dizileri, yeni vaktin oyalayıcı alışkanlıklarını seviyorum, meczup üzere takip ediyorum. Lakin masa başında olma disiplinim de var. Konsantrasyonum var. Bu, yazmak kadar sessizliği sevmekten, düşünmeyi sevmekten kaynaklanan bir şey. Toplumsal tüketim alışkanlıkları edebiyatı etkiliyor elbette. Muharrir olarak neye maruz kalıyorsanız neyin içindeyseniz kertenkele üzere onun rengine bürünüyorsunuz. Topluluklara verdiğiniz şeyin biçimi değişiyor. Fakat esaslı edebi alışkanlıklarınız varsa yeni dünyanın yeni tüketim alışkanlıkları size bu vakte uygun yeni edebi icatlar yapma imkanı tanıyor. Burada sorun Türkiye’de esaslı edebi metin okuma alışkanlığının, yetkinliğinin zayıf olması. Edebiyat Shakespeare’den bu yana kılık değiştiriyor lakin beşere ilişkin hisler birebir. Bu yüzden hala Shakespeare ve Antik Yunan uyarlamaları izliyoruz. Bu yüzden yazılım dünyasının en tabanında Aristo’yu buluyoruz. Fikre, fikre hala gereksinim var. Bunu söyleyeceğimiz, paylaşacağımız topluluğun alışkanlıkları değişse bile. Olumlu taraftan baktığımızda olağan bilgiye erişimin hızlanması benim için şahane bir şey.

Peki yazım öncesi yaptığınız araştırmalar hakkında bilgi verir misiniz?

Öncesinde devri güzel çalışmıştım. Yüzyıllık bir bellek romanı yazacağımı düşünmeden yapmıştım bunu diyeceğim lakin muhtemelen müelliflik sezgisi, buradan bir şey çıkacağını biliyordum. Yazmaya başladığımda artık ince ayrıntıları öğrenmeye, bilmeye sıra geliyordu. Mesela, Münire Bayan, şayet anlattıkları doğruysa, Ankara’ya Mustafa Kemal Paşa ile görüşmeye sarfiyat. Bozkırın ortasındaki bu konağın kalorifer tesisatının markasını bilmeye kadar. Radyo yayınlarında o yıllarda ne olduğunu öğrenmeye kadar. Dolmabahçe’de geçen sahnelerde o yıllardaki saray menülerinde nelerin olduğunu, ne bileyim bayanların aksesuar olarak kullandığı şemsiyelerin özelliklerine kadar. Mesela şemsiyelerin bazısının sapında pudriyer, kimilerinde kalem kağıt oluyor. Son Halife’nin arabalarının markası ve rengine kadar. Ana bilgilerin akışın dışında bu ince bilgileri öğrenmek, yaşantının inceliklerini öğrenmek zevkliydi. O periyot Boğaz kıyısındaki kahvehanelerde yenen, su üzerinde gezinti yapmayı seven Mustafa Kemal geliyor diye bilhassa yapılan lalanga tatlısına kadar. Merak edip soranlara işim bu diyorum. Bilgiye erişimin hızlanmasını bu yüzden seviyorum işte. Lakin olağan bir o kadar da bilgi kirliliği ve aldatıcı bilgi oluyor. Lakin siz gerçek kaynakların nerede olduğunu biliyorsanız işiniz kolay. Dünyanın bütün kütüphaneleri konutunuza açılıyor.

‘KİTAP, ASLINDA 1400 SAYFA TUTUYORDU’

‘Memoria’ Cumhuriyet’ten günümüze, dededen toruna yanlışsız akan çok karakterli, çok olaylı ve çok fazla hissin iç içe geçtiği bir roman. Lakin kurgu son derece akıcı. Romanın kurgusuna dair bize neler söylemek istersiniz?

1000 sayfalık, hatta bu roman aslında 1400 sayfa tutuyordu, bu kadar âlâ baskı ve sayfalamayla 1000 sayfanın içine sığıştı, 1000 sayfayı yazmak kadar okutabilmek kıymetliydi benim için. Tekrara düşmeden ve kahramanlarımın hislerinden uzaklaşmadan merak hissini kalıcı tutarak çok kanlı canlı bir roman yazmak istiyordum. Kurguda aslında el yükselttim. Yüzyıllık geçmişi bugünün kısacık bir şimdinin içine yerleştirdim. Tek bir anlatıcım olduğu halde herkes onda ses buldu. Aslında genç kahramanım hepsinin, bütün seslerin enstrümanı oldu. Yani bir yanıyla fikir süratiyle ilerleyen ve hatta savrulan bir roman yazmak istiyordum lakin bunu hiç kuşkusuz herkese tertemiz, baş karıştırmayacak biçimde okutmak da istiyordum. Çok şey istiyordum! Bin sayfanın ortasına kadar soluksuz koşacağımın farkındaydım lakin kalan öbür yarı yerlerde sürünmeyi asla istemiyordum işte orada bence bu romanın kurgusunun alameti farikasını keşfettim. Muazzez anlattı, biz dinledik fakat bunun herkesin anısına ses veren anıların gizemli mihmandarı diyebileceğim genç kahramanımın nezdinde yaptı. Şuur akışı pek çok romanımda rahatlıkla yapabildiğim bir şeydi lakin burada hatırlamak ve oburlarının anılarına ses vermek ve o geçmişi şahit olmuşçasına anlatmak üzere bir şey vardı. Zihnin işleyişi üzerine çok düşündüm. Sanırım o derin düşünme anlarında bulabildim bu tahlili. Yani masamın başına geçmeden önce sezgisel olarak öteki türlü bir kurgu tutturacağımı bunu yaparken de kimsenin başını karıştırmayacağımı biliyordum.

Memoria, Şebnem İşigüzel, 936 syf., Everest Yayınları, 2024.

‘HEM YARINI HEM GEÇMİŞİ VARDIR, BUGÜNÜ YOKTUR KİMSENİN’

Balkanlar’dan gelen dede, İtalya’dan gelen Sara, Amerika’dan gelen Mary, İsrail’e giden nine, askerde ölen koca, kaybolan abi, Filipinler’e giden Maria, ölen apartman sahibesi… Pek çok karakter romanda büyük adımlara sahipken dedenin günden güne Karılar Tekkesi’ndeki çilehaneye, torunun da giderek gasbedilen kapıcı dairesinin tek göz odasına sıkışması hoş bir tezat oluşturuyor. İki büyük anlatıcı da sıkıştıkları ölçüde anlatarak özgürleşiyor güya, ne dersiniz?

Çok yanlışsız. İkisi de mezarlarındaki ölüler gibiler. Bu ortada ölüler ve vefat, mezarlar ve mezarlıklar hakkında bu roman için o denli çok şey öğrenmem bilmem gerekti ki şu an bir tek ölmeyi deneyim etmedim diyebilirim. Ölüler nasıl bizim anılarımızda bize bıraktıkları anıların sevinciyle ya da yaşanmamış şeylerin hüznüyle var olurlar ve bu yaşantının kendisinden güçlüdür, dede torununkisi de o hesap. Anlatmak onları hem özgürleştirdi hem yaşamadıklarını yaşamış kadar haz verdi, anlatmak ikinci hayatları oldu esasen, bir yerde roman kahramanım, “Geçmiş içimde ikinci bir kalp üzere atıyor zira. Durduramıyorum. Hem yarını hem geçmişi vardır, bugünü yoktur kimsenin,” der. Anlatmadan nasıl yaşanır, bilemiyorlar. Herkesin anısı herkesin geçmişi olup çıktılar bir bakıma. Bu roman için büyük bir zenginlikti.

‘Karılar Tekkesi’ yalnızca kendisine sığınanlara değil, civar semtteki insanlara da yardım eden bir tıp şifahane fonksiyonu görüyor. Beşerler burada hem ruhen hem bedenen şifa buluyorlar. Bayanların tek başına sokağa bile yanlışsız düzgün çıkamadıkları bir zamanda Karılar Tekkesi’nin varlığı hakkındaki fikirleriniz neler?

“Ben sahipsiz bir bayanım. Özgürlük olmasın bunun ismi,” diyorum romanın ‘Kristal Günler’ kısmının başındaki epigrafta. Bir yanıyla bu tekkenin ruhunu ele veriyor. Yani orada her şeyi kaybettikten sonra kazanılan bir özgürlük var. Kapalı gizli, toplum hayatından uzakta yaşanılan bir başına buyrukluk var. Kimsesizlikleri talihe dönüşmüş durumda. Orada bir ortada kurtarılmış bölgede memnunlar. Karılar Tekkesi’nde bir akşam yemeği sahnesi yazmıştım. O denli severek yazmıştım ki o satırları. Güya onların o anda yaşadığı mutluluğa erişmiştim. Tekkeyi uzaktan seyrettirdiğim bir iki yer vardı mesela. O yapının içindeki hayata dair derin bir huzur, aidiyet hissi vardı kahramanlarımda, hasebiyle onlara hayat veren bende. Bu çok kolay insani hislerden de anlaşılıyor aslında. Değişik bir yerde bayanların karşısına çıkan özgürlük vaadi.

“Bir bayanın hayatı, erkeğinin hayatıdır. Bir bayanın hayatı, erkeğinin ailesinin hayatıdır. Bir bayanın hayatı, ailesinin hayatıdır. Bir bayanın bir başına hayatı olamaz,” diyorsunuz bir yerde. Sanırım bu gerçek dün de böyleydi, günümüzde de bu türlü, ne dersiniz?

Ne yazık ki bu coğrafyanın değişmez gerçeği. Lakin benim romanımda bu gerçeği dillendirip asi olan, isyan eden bayanlar var. Bazen talihsizlik, makûs baht, baskı, gelenekler panzehiriniz olur. Öte yandan bunun romanda kim tarafından ve nerede nasıl dillendirildiği enteresan olağan. Bunu Muazzez, genç kahramanımıza ya da elinden kaçırmak istemediği köleciğine hitaben tutucu bir erkek topluluğunun önünde söyler. O baskıcı erkeklerin gözüne girmek onların gözünü boyamak için söyler. Halbuki kendisinin bayan olmasına karşın hayatta ne bedeller ödeyerek nasıl güç devşirdiğini biliyoruz. Bu haliyle bu küçük monoloğun gücü bence katmerleniyor. Bunun bu türlü olduğuna inanmak ve boyun eğmek öteki, bir de bu söylevi aslında çoktan yıkmış bir bayanın ağzından duymak öbür. Doğal nihayetinde gerçek tek ve birebir. Pek çok bayan da bunun kurbanı.

‘HER İNSANIN HAYATINDA MEMLEKET TARİHİ GÖMÜLÜDÜR’

“Her insanın hayatında memleket tarihi gömülüdür,” diyorsunuz bir diğer yerde ve çabucak devamında, “Devletler, çocuklarını büyüten anne babalar üzeredirler. Saklarlar, palavra söylerler, palavralarına inandırır ve asla özür dilemezler,” diyorsunuz. Bu cümleler ‘Memoria’nın özü güya. Karakterleriniz üzere bizler de doğduğumuz toprakların yası ve memnunluğu içinde orada oraya savruluyoruz. Bu hercümerç içinde kendimizi bulmamız, kendimiz olmamız mümkün mü sizce?

Çok sıkıntı alışılmış. Yüzleşme gerekiyor, kabullenme gerekiyor, tarihi yanlışsız yerden öğrenmek ve olgun olmak gerekiyor. Biz toplum olarak olgun değiliz. Darbe oluyor, bunu kendimize yapılmış saymıyoruz mesela. Sağ ve sol çatıştı, darbe ondan oldu deyiveriyoruz. Bu da devlete itaati beraberinde getiriyor. Konuta giren ekmeğin, memleketteki hukuk, insan hakları ve eşitlikle göbekten bağlı olduğunu unutuyoruz. ‘Memoria’nın pek çok kısmında kahramanlarım tarihi sürece yayılacak biçimde “Devlet nedir?” mevzuunu tartıştılar aslında. Üstelik bunu Cumhuriyetle birlikte monarşi kalsaydı ne olurdu, Kurtuluş Savaşı dünyadaki hangi isyanlara ve uğraşlara benziyor ya da benzemiyordu dahil. Yani neredeyse ‘Memoria’nın kahramanlarının söylediklerinden ülkü devlet kavramına ulaşabiliyoruz.

‘YENİ VE ÇOK FARKLI BİR ROMAN GELİYOR’

İlk göz ağrınız ve benim de birinci okuduğum kitabınız ‘Hanene Ay Doğacak’ 1993’te yayımlandı. Yaklaşık 30 yıldır yazan bir edebiyatçı olarak bizlere müelliflik hakkında neler söylemek istersiniz?

Evet, 20 yaşımdan beri bir muharrir olarak yaşıyorum. Büyük sorumlulukmuş, artık anlıyorum. Durduğum yeri bilmeye çalıştım. Tutkuyla, adanmışlıkla yazdım. Bir manada ömrümü yazıya adadım. Mutluyum. İşini severek yapan insanın memnuniyetinden farksız bu. Uygun bir muharrir olmak için güzel bir okur olmak gerekiyor bana kalırsa. Masa başında okumak, yazmakla geçen bir hayat benimkisi. Bence bilgi çok değerli bir şey. Parasını verip satın alamazsınız. Yıllar yıllar içinde onu edinirsiniz. Yazdıklarım birisine ulaşıyorsa ne keyifli bana. Çünkü ben bir kitabı sevdiğimde, kapıldığımda memnun oluyorum. Yazarken yorulduğumda, masamın başında beni avutan tek hayalim, yazdığım satırları kıvrılıp bir köşecikte okuyacak olan okur olur daima.

Son vakitlerde neler yapıyorsunuz? Masanızda bizim için neler var?

Yeni ve çok farklı bir roman geliyor sanırım. Enteresan bir şey yapıyorum, yazıyorum, beni çok memnun ediyor, fazla açık edemeyeceğim ama… Gılgamış Operası’nın librettosunu yazmıştım. Yeni bir libretto daha yazacağım 2026 yılı için. Önceliğim romanım olacak alışılmış.