Dünya gazetesi muharriri Naki Bakır, Türkiye Cumhuriyeti Kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün mevt yıldönümüne bir gün kala Cumhuriyetin kuruluş yıllarından, Atatürk’ün vefatına kadar atılan ekonomik adımları köşesine taşıdı.
Naki Bakır’ın yazısı şöyle:
“Kurtuluş Savaşının başkomutanı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün ülkeyi yönettiği 1923-1938 yılları ortasında, Osmanlı’dan kalan enkazın üzerinde adeta yoktan bir ülke ve sıfırdan koca bir iktisat var edildi.
Türkiye, Osmanlı Devleti’nden altyapısı, endüstrisi olmayan; mal ve hizmetleri kendi halkına yetmeyen, üretimsiz ve yoksulluk içinde bir ülke devraldı. Ülkede sermaye birikimi bulunmuyor, azınlıkların elinde bulunan sermaye de savaşlardan ötürü ülkeyi terk etmişti. Cumhuriyetin kuruluşundan Atatürk’ün vefatına kadar geçen mühlet, tarımın yüklü olduğu, endüstrinin ise yok denecek kadar az olduğu, üretimin daha çok insan ve hayvan gücüne dayandığı, üretim yollarının çağdaşı ülkelere nazaran son derece geri kaldığı, fakir ve harabeye dönmüş bu topraklarda yeni bir ülkenin doğduğu devir oldu. 1923’te ürettiği buğday bile kendisine yetmeyen, şeker üretemeyen, ithal eden ülke, 1938 yılına gelindiğinde dış dünyaya hem tarım hem de sanayi malları satan bir ülke haline geldi.
Atatürk’ün Cumhurbaşkanlığı yaptığı 15 yılda her biri ağır sanayi tesisi niteliğinde 46 fabrika kuruldu. Kurulan fabrikalar sayesinde sanayi üretimi rekor seviyede artış gösterdi. Bütün yoksulluğuna rağmen sırtına yüklenen Osmanlı borçlarını da ödeyen Türkiye Cumhuriyeti, Atatürk periyodunda büyük atılımlar yaptı, ulusal gelirini süratle büyüttü, endüstrisini, ihracatını artırdı. 1929 büyük dünya ekonomik krizinin de içinde yer aldığı 1923-1938 ortası, 101 yıllık Cumhuriyet tarihinde siyasi periyotlara nazaran ulusal gelirin süratli büyüdüğü devir oldu.
MİLAT; İZMİR İKTİSAT KONGRESİ
23 Nisan 1920’da Ankara’da açılan Meclis bir yandan Kurtuluş Savaşı’nı yürütüyor, tıpkı vakitte müstakbel devletin ekonomik temellerini atıyordu. Kurtuluş savaşını zaferle sonuçlandıran takım gerçek kurtuluşun fakat ekonomik zaferlerle mümkün olacağına inanıyordu. Daha Ocak 1923’te, zaferden iki üç ay sonra Mustafa Kemal, “Türkiye Devleti, Devlet-i İktisadiye olacaktır” diyerek bundan sonraki rotayı işaret etti. Şimdi yeni devlet kurulmamış, Cumhuriyet ilan edilmemişken, yeni devletin ekonomik omurgasının inşasına başlandı. Bu gayeyle İzmir İktisat Kongresi, 17 Şubat-4 Mart 1923’te İzmir’de çiftçi, tüccar, sanayi ve personel bölümlerinden 1.135 delege ile toplandı. İzmir’in kurtuluşunun üzerinden şimdi 5 ay geçmiş, Lozan Antlaşması’nın imzasına ise daha 4 ay vardı.
Bu kongrenin açılış konuşmasında Mustafa Kemal, şunları söyledi: “Siyasi ve askeri zaferler ne kadar büyük olurlarsa olsunlar, iktisadi zaferlerle taçlandırılmazlarsa meydana gelen zaferler kalıcı olmaz, az vakitte söner. Bu nedenle en kuvvetli, en parlak zaferlerimizin daha temin edilebileceği yararlı sonuçları temin etmek için iktisadiyatımızın, iktisadi egemenliğimizin sağlanması, kuvvetlendirilmesi zaruridir. Yeni Türkiye’mizi layık olduğu mertebeye çıkartmak için vakit geçirmeden iktisadiyatımıza değer vermek zorundayız. Vaktimiz büsbütün iktisat evresidir.”Kongrede İtilaf Devletleri’nin devam etmesini istediği, Osmanlı Devleti’nin iktisadını çökerten kapitülasyonlar ve başka imtiyazların kaldırılması karara bağlandı. Kredi sorunu, üretimin tanzimi, gümrük problemi, vergiler, ulaşım araçları üzere mevzularda somut çözümcül kararlar alındı. Ulusal iktisadın temellerinin atıldığı İzmir İktisat Kongresi, şimdi ilan edilecek Cumhuriyet Türkiye’si için uygun görülen “karma ekonomi” modelinin temellerinin atıldığı bir platform oldu.
1923-1930; kuruluş iktisadı Cumhuriyet’in birinci yıllarındaki iktisat siyasetinin temeli, İzmir İktisat Kongresi kararları doğrultusunda, özel teşebbüs yoluyla, piyasa temeline dayalı endüstrileşmeyi önceliyordu. Özel girişimciliğe değer veren liberal iktisat siyaseti benimsenmiş, özel kesim desteklenmişti. Devlet, daha çok fiziki ve kurumsal bir alt yapı oluşturmaya çalıştı. Lakin liberal siyaset temel olmakla birlikte bu, devletin ekonomik hayata hiç katılmaması manasına da gelmiyordu. Devletin, özel teşebbüsü desteklemenin yanında, özel dalın gücünün yetmediği ya da yatırım yapmaktan kaçındığı alanlarda, devreye girmesi benimsendi. “Karma ekonomi” denebilecek modelin uygulandığı bu periyotta endüstrileşme alanında muvaffakiyet beklenen seviyede olmadı. Endüstrideki gelişim suratı başka dalların gerisinde kaldı.
1930-1938 ORTASI DEVLETÇİ EKONOMİ
1929 dünya ekonomik krizi devrinde liberal iktisat sorgulanmaya başladı, kapitalist ekonomik sistemi uygulayan ülkelerde de krizden çıkmak için hükümetlerin iktisada müdahalesi beklendi. Devletin iktisada karışmamasını savunan klasik ekonomik görüşün 1929 krizini çözememesi, dünyada Keynesçi siyasetleri öne çıkardı, Türkiye’yi de devletçi siyasetlere yöneltti. 1930-1938 ortası, devletçilik unsurunun sonuna kadar uygulandığı müdahaleci ve müdafaacı devletçi iktisat periyodu oldu. Bu periyotta Merkez Bankası kuruldu, Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu çıkarıldı, devlet zarurî olarak iktisatta tüm alanlarda öncü olma vazifesini üstlendi. Devir boyunca sanayi üretiminde kıymetli gelişmeler kaydedildi. Sanayi dalı öbür dalların üzerinde büyüme suratı yakaladı. Türkiye 1930-1938 periyodunda elde ettiği dış ticaret fazlalarıyla Osmanlı İmparatorluğu’ndan kalan borçlarının taksitlerini ödedi, limanlar, demir yolları, madenler, telefon, elektrik işletmeleri ulusallaştırıldı.
CUMHURİYET PERİYODUNUN EN SÜRATLİ BÜYÜMESİ
Cumhuriyetin geride kalan 101 yılında, siyasi devirlere nazaran ulusal gelirde en yüksek yıllık ortalama büyüme suratı, kurucu önder Atatürk’ün idaresindeki birinci 15 yılda kaydedildi. Bu periyotta sabit fiyatlarla TL bazında ulusal gelirde kümülatif büyüme yüzde 189, ortalama yıllık büyüme suratı yüzde 7,3 oldu. Dolar kurunun 1,67 TL’den 1,26 liraya gerilediği bu devirde dolar bazında ulusal gelir de yüzde 161 büyüyerek 577 milyon dolardan 1 milyar 507 milyon dolara ulaştı.
İzmir İktisat Kongresi’nde alınan en önemli kararları:
– Hammaddesi yurt içinde yetişen yahut yetiştirilebilen sanayi kısımları kurulması
– El işçiliğinden ve küçük imalattan süratle fabrikaya yahut büyük işletmeye geçilmesi
– Özel bölüm tarafından kurulamayan teşebbüslerin devletçe ele alınması
– Özel teşebbüslere kredi sağlayacak bir devlet bankası kurulması
– Dış rekabete dayanabilmek için endüstrinin toplu ve bütün olarak kurulması
– Yabancıların kurdukları tekellerden kaçınılması
– Reji yönetimi ve idaresinin kaldırılması, tütün tarımı ve ticaretinin özgür olması,
– Aşarın kaldırılması
– Ziraat Bankası’nın tekrar düzenlenmesi
– İhracatın teşviki, lüks ithalattan kazınma
– Demiryolları, limanlar ve başka ulaşım alt yapısının geliştirilmesi, Türk limanlarında kabotaj hakkı sağlanması
– Yeni bir gümrük tarifesi hazırlanması
– Sanayicilere kredi vermek üzere bir Sanayi Bankası kurulması
– Teşvik-i Sanayi Kanunu’nun günün muhtaçlıklarını karşılar hale getirilmesi
– Personellerin çalışma saatlerinin düzenlenmesi, 18 yaşından küçüklerin çalıştırılmaması, çalışanlara haftada bir gün tatil olanağı
– “Amele” kavramı yerine “İşçi” kavramının kullanılması
– Tüm iş gücüne sendika hakkı tanınması”